Carl Sagan

Este é un artigo de calidade da Galipedia
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.

Infotaula de personaCarl Sagan

(1980) Editar o valor em Wikidata
Nome orixinal(en) Carl Edward Sagan Editar o valor em Wikidata
Biografía
Nacemento9 de novembro de 1934 Editar o valor em Wikidata
Brooklyn, Estados Unidos de América Editar o valor em Wikidata
Morte20 de decembro de 1996 Editar o valor em Wikidata (62 anos)
Seattle, Estados Unidos de América Editar o valor em Wikidata
Causa da morteMorte natural Editar o valor em Wikidata (Pneumonía Editar o valor em Wikidata)
Lugar de sepulturaLake View Cemetery (en) Traducir 42°27′23″N 76°29′35″O / 42.4564, -76.4931 Editar o valor em Wikidata
Datos persoais
País de nacionalidadeEstados Unidos de América Editar o valor em Wikidata
RelixiónAgnosticismo Editar o valor em Wikidata
EducaciónUniversidade de Chicago - astrofísica, astronomía (–1960)
Universidade de Chicago - física (–1956)
Universidade de Chicago - física (–1955)
Rahway High School (en) Traducir Editar o valor em Wikidata
Tese académicaPhysical studies of planets (en) Traducir Editar o valor em Wikidata (1960 Editar o valor em Wikidata)
Director de teseGerard Kuiper Editar o valor em Wikidata
Actividade
Campo de traballoAstrobioloxía, planetoloxía, astrofísica, cepticismo científico (pt) Traducir, astronomía e divulgación científica Editar o valor em Wikidata
Ocupacióncosmólogo , escritor , profesor universitario , astrónomo , escritor de non ficción , guionista , físico , naturalista , escritor de ciencia , divulgador científico , astrofísico , escritor de ciencia ficción , novelista , space scientist (en) Traducir , científico planetario , presentador de televisión Editar o valor em Wikidata
EmpregadorUniversidade Cornell Editar o valor em Wikidata
Membro de
Sociedade Filosófica Estadounidense
Asociación Americana para o Avance das Ciencias
American Physical Society (pt) Traducir
American Astronomical Society (pt) Traducir
Academia das Artes e das Ciencias dos Estados Unidos
Unión Astronómica Internacional
Projeto A119 (pt) Traducir Editar o valor em Wikidata
AlumnosJames Pollack (pt) Traducir, Neil deGrasse Tyson, Bill Nye (pt) Traducir e Steve Squyres (pt) Traducir Editar o valor em Wikidata
LinguaLingua inglesa Editar o valor em Wikidata
Obra
Obras destacables
DoutorandoJames Pollack (pt) Traducir, Steve Squyres (pt) Traducir, Steven Soter (pt) Traducir e Owen Toon (en) Traducir Editar o valor em Wikidata
Familia
CónxuxeAnn Druyan (1981–1996), morte
Linda Salzman Sagan (1968–1981), divorcio
Lynn Margulis (1957–1965) Editar o valor em Wikidata
FillosDorion Sagan
 () Lynn Margulis
Nick Sagan
 () Linda Salzman Sagan
Jeremy Sagan (pt) Traducir
 () Lynn Margulis
Sasha Sagan
 () Ann Druyan Editar o valor em Wikidata
Premios
Sinatura
Editar o valor em Wikidata
Páxina webcarlsagan.com Editar o valor em Wikidata
IMDB: nm0755981 Allocine: 41929 Allmovie: p62590 TV.com: people/carl-sagan
Youtube: UCsqs2kEdAJjP_1DdIqU09BA Dialnet: 266906 Musicbrainz: 5d63a48c-16fc-4515-be15-c97bf0b3e396 Songkick: 387755 Discogs: 1622298 WikiTree: Sagan-27 Find a Grave: 1347 Genius: Carl-sagan Editar o valor em Wikidata

Carl Edward Sagan, nado en Brooklyn (Nova York) o 9 de novembro de 1934 e finado en Seattle (estado de Washington) o 20 de decembro de 1996, foi un astrónomo, astrofísico, cosmólogo, astrobiólogo, escritor e divulgador científico estadounidense. Foi un defensor do pensamento escéptico científico e do método científico, pioneiro da exobioloxía e promotor da procura de intelixencia extraterrestre a través do Proxecto SETI Impulsou o envío de mensaxes a bordo de sondas espaciais, destinadas a informar a posibles civilizacións extraterrestres acerca da cultura humana. Mediante as súas observacións da atmosfera de Venus, foi dos primeiros científicos en estudar o efecto invernadoiro a escala planetaria. Na Universidade Cornell, Carl Sagan foi o primeiro científico en ocupar a Cátedra David Duncan de Astronomía e Ciencias do Espazo, creada en 1976, e foi director do Laboratorio de Estudos Planetarios.

Carl Sagan gañou gran popularidade grazas á galardoada serie documental de Cosmos: A Personal Voyage, producida en 1980, da que foi narrador e coautor. Tamén publicou numerosos artigos científicos, e foi autor, coautor ou editor de máis dunha vintena de libros de divulgación científica, sendo os máis populares os seus libros Cosmos, publicado como complemento da serie, e Contact, no que se basea a película homónima de 1997.[1] Cosmos foi a serie máis vista da historia da televisión pública americana, foi vista por un mínimo de 500 millóns de persoas ó longo de 60 países diferentes.[2] En 1978 gañou o Premio Pulitzer de Literatura Xeral de Non Ficción polo seu libro The Dragons of Eden.

Ó longo da súa vida, Sagan recibiu numerosos premios e condecoracións polo seu labor como comunicador da ciencia e a cultura. Hoxe é considerado un dos divulgadores de ciencia máis carismáticos e influentes, grazas á súa capacidade de transmitir as ideas científicas e os aspectos culturais ó público non especializado con sinxeleza non exenta de rigor.

Infancia e adolescencia[editar | editar a fonte]

Naceu en Brooklyn, Nova York, nunha familia de xudeus ucraínos.[3] O seu pai, Sam Sagan, era un obreiro da industria téxtil nado en Kamianets-Podilsky, Ucraína, e a súa nai, Rachel Molly Gruber, era ama de casa.[4] Carl recibiu o seu nome en honra da nai biolóxica de Rachel, Chaiya Clara; en palabras de Sagan "a nai que ela nunca coñeceu".[5]

Tiña unha irmá chamada Carol, e a familia vivía nun modesto apartamento cerca do océano Atlántico, en Bensonhurst, un barrio de Brooklyn. Segundo Sagan, eran xudeus reformistas, o máis liberal dos tres principais grupos xudeus. Tanto Carl como a súa irmá coinciden en que o seu pai non era especialmente relixioso, pero que a súa nai indubidablemente cría en Deus, e participaba activamente no templo, e só servía carne kosher.[5] Durante o auxe da Gran Depresión, o seu pai tivo que aceptar un emprego como acomodador de cine.

Segundo o biógrafo Keay Davidson, a guerra interior de Sagan era resultado da estreita relación que mantiña cos seus pais, quen eran opostos en moitos sentidos. Sagan atribuía os seus posteriores impulsos analíticos á súa nai, unha muller que coñeceu a pobreza extrema sendo nena, e que crecera case sen fogar na cidade de Nova York, durante a Primeira guerra mundial e a década de 1920.[5] Tiña as ambicións propias dunha muller nova, pero bloqueadas polas restricións sociais, pola súa pobreza, por ser muller e esposa, e por ser de etnia xudía. Davidson sinala que ela, xa que logo, adoraba ó seu fillo; el faría realidade os seus soños non cumpridos.[5]

Con todo, a súa capacidade para sorprenderse viña do seu pai, que era un tranquilo e bondadoso fuxitivo do Tsar. No seu tempo libre, regalaba mazás ós pobres ou axudaba a suavizar as tensións entre patróns e obreiros na tumultuosa industria téxtil de Nova York.[5] Aínda que intimidado pola brillantez de Carl, polas súas lerias infantís sobre estrelas e dinosauros, tomouse con calma a curiosidade do seu fillo, como parte da súa educación.[5] Anos máis tarde, como escritor e científico, Carl recorrería ós seus recordos da infancia para ilustrar ideas científicas, como fixo no seu libro Shadows of Forgotten Ancestors.[5] Sagan describe así a influencia dos seus pais no seu pensamento posterior:

Os meus pais non eran científicos. Non sabían case nada de ciencia. Pero ó iniciarme simultaneamente ó escepticismo e a facerme preguntas, ensináronme os dous modos de pensamento que conviven precariamente e que son fundamentais para o método científico.[6]

A Exposición Universal de 1939[editar | editar a fonte]

Sagan lembraba que viviu unha das súas mellores experiencias cando, con catro ou cinco anos de idade, os seus pais levárono á Exposición Universal de Nova York de 1939, o cal foi un punto de inflexión na súa vida. Tempo despois lembraba o mapa móbil da América do Mañá:

Víanse fermosas autoestradas e cruces a nivel e pequenos coches General Motors que levaban xente ós rañaceos, edificios con bonitos pináculos, arcobotantes... e todo tiña unha pinta xenial![5]

Noutras exhibicións, lembraba como unha lámpada que iluminaba unha célula fotoeléctrica creaba un son renxente, e como o son dun diapasón convertíase nunha onda nun osciloscopio. Tamén foi testemuña da tecnoloxía do futuro que substituiría á radio: a televisión. Sagan escribiu:

Sinxelamente, o mundo contiña marabillas que eu nunca imaxinara. Como podía converterse un ton nunha imaxe, e unha luz converterse en ruído?[5]

Tamén puido ver un dos eventos máis publicitados da Exposición: o enterro dunha cápsula do tempo en Flushing Meadows, que contiña recordos da década de 1930 para ser recuperados polas xeracións vindeiras dun futuro milenio. "A cápsula do tempo emocionou a Carl", escribe Davidson. De adulto, Sagan e os seus colegas crearon cápsulas do tempo similares, pero para envialas á galaxia: a Placa da Pioneer e o Disco de Ouro das Voyager, foron produto dos recordos de Sagan sobre a Exposición Universal.[5]

A segunda guerra mundial[editar | editar a fonte]

Durante a Segunda guerra mundial, a familia de Sagan estivo preocupada polo destino dos seus parentes europeos. Sagan, con todo e polo xeral, non foi consciente dos detalles sobre o curso da guerra. Escribiu: "Certo é que tivemos parentes que quedaron atrapados no Holocausto. Hitler non era un suxeito popular na nosa casa... Pero, doutra banda, eu estiven bastante illado dos horrores da guerra". A súa irmá, Carol, dixo que a súa nai por riba de todo quería protexer a Carl... Ela estaba a pasalo extraordinariamente mal coa segunda guerra mundial e o Holocausto.[5] No seu libro The Demon-Haunted World (1996), Sagan inclúe os seus recordos sobre aquel período conflitivo, cando a súa familia enfrontouse á realidade da guerra en Europa, pero tratou de evitar que esta socavara o seu espírito optimista.[6]

Curiosidade pola natureza[editar | editar a fonte]

Pouco despois de ingresar na escola elemental, Sagan comezou a expresar unha forte curiosidade pola natureza. Sagan lembraba as súas primeiras visitas en solitario á biblioteca pública, á idade de cinco anos, cando a súa nai lle deu un carné de lector. Quería saber que eran as estrelas, xa que ningún dos seus amigos nin os seus pais sabían darlle unha resposta clara:

Fun ó bibliotecario e pedinlle un libro sobre as estrelas... E a resposta foi sensacional. Resultou que o Sol era unha estrela pero que estaba moi preto. As estrelas eran soles, pero tan distantes que só parecían puntiños de luz... De repente, a escala do universo abriuse para min. Foi unha especie de experiencia relixiosa. Había algo magnífico niso, unha grandiosidade, unha escala que xamais me abandonou. Que nunca me abandonará.[5]

Pola época en que tiña seis ou sete anos, Sagan e un amigo foron ó Museo Americano de Historia Natural da cidade de Nova York. Alí estiveron no Planetario Hayden e pasearon polas exhibicións de obxectos espaciais do museo, como os meteoritos, e as mostras de dinosauros e animais en contornas naturais. Sagan escribiu sobre esas visitas:

Quedaba paralizado ante as representacións en dioramas realistas dos animais e dos seus hábitats de todo o mundo. Pingüíns sobre o xeo apenas iluminado da Antártida... Unha familia de gorilas, co macho golpeándose o peito... Un oso grizzly en pé sobre as súas patas traseiras, de dez ou doce pés de alto, e mirándome fixamente ós ollos.[5]

Os pais de Sagan axudaron a alimentar o crecente interese deste pola ciencia comprándolle xogos de química e materiais de lectura.[7] O seu interese polo espazo era, con todo, o seu principal foco, especialmente despois de ler as historias de ciencia ficción de escritores como H. G. Wells e Edgar Rice Burroughs, quen estimulaban a súa imaxinación acerca de como sería a vida noutros planetas, como Marte. Segundo o biógrafo Ray Spangenburg, estes primeiros anos nos que Sagan trataba de comprender os misterios dos planetas convertéronse nunha forza motora na súa vida, unha faísca continua para o seu intelecto, e unha procura que xamais sería esquecida.[6]

En 1947 descubriu a revista Astounding Science Fiction, que o introduciu en especulacións de ciencia ficción dura como as das novelas de Burroughs.[8] No mesmo ano comezou a histeria colectiva dos pratos voantes, con Carl sospeitando que os "discos" podían ser naves espaciais alieníxenas.[9]

Formación[editar | editar a fonte]

Sagan vivía en Bensonhurst, onde asistiu á David A. Boody Junior High School. Tivo o seu bar mitzvah en Bensonhurst cando acadou os 13 anos.[5] Ó ano seguinte, 1948, a súa familia trasladouse á cidade próxima de Rahway (Nova Jersey) polo traballo do seu pai, onde Sagan entrou na Rahway High School e graduouse en 1951.[5] Rahway era unha vella cidade industrial, e os Sagan estaban coa súa pequena familia xudía.[5]


Durante a década dos anos 50, comezou a se interesar pola orixe da vida; inquedanza que continuará con el toda a vida.[10] Esta curiosidade facía que malia que era un estudante con boas cualificacións, se aburrira se as clases non eran desafiantes e os profesores eran pouco inspiradores.[5] Os seus profesores decatáronse disto e trataron de convencer ós seus pais para que o enviaran a un colexio privado. Na escola, o director díxolles: "Este neno debería ir a unha escola para nenos superdotados, ten algo realmente extraordinario".[5] Pero non o puideron mandar, en parte debido ó custe.

Sagan foi nomeado presidente do club de química da escola e na casa creou o seu propio laboratorio. Ensinouse a si mesmo as moléculas facendo recortes de cartón para axudarse a ver como estaban formadas: "Descubrín que era tan interesante como facer experimentos [químicos]", dixo.[5] Sagan quedou máis interesado pola astronomía como hobby, pero no seu primeiro ano converteuna no seu obxectivo profesional despois de saber que ós astrónomos pagábanlles por facer o que sempre lle gustou: "Foi un día espléndido cando comecei sospeitar que se me esforzaba, eu podería traballar en astronomía, e non só tela como pasatempo".[5]

Antes de finalizar o instituto, entrou nun concurso de ensaio no que fixo a pregunta de se o contacto humano con formas de vida avanzadas doutro planeta podería ser tan desastroso para as persoas na Terra como para os nativos americanos cando tiveron o primeiro contacto cos europeos.[11] O tema foi considerado controvertido, pero a súa habilidade retórica conquistou ós xuíces, e outorgáronlle o primeiro premio.[11] Ó graduarse, os seus compañeiros votárono "o máis probable en ter éxito".[5]

Matriculouse na Universidade de Chicago, que foi unha das poucas universidades ás que preguntou que considerase admitir a un mozo de 16 anos, a pesar das súas excelentes cualificacións de ensino medio. O seu director, Robert Hutchins, estruturou a universidade como unha "meritocracia ideal", sen requisitos de idade.[12] A universidade empregaba a varios dos científicos máis importantes do país, incluíndo a Enrico Fermi e Edward Teller, ademais de dirixir do famoso Observatorio Yerkes.[12]

Durante o seu tempo de pregrao, Sagan traballou no laboratorio do xenetista H. J. Muller e escribiu unha tese sobre as orixes da vida co físicoquímico Harold Urey. Alí uniuse á Ryerson Astronomical Society.[13] Nesta universidade graduouse en 1954 en Artes con honras especiais e xerais, en 1955 graduouse en Ciencias e en 1956 obtivo un máster en Física, para logo doutorarse, na Universidade de Chicago, en Astronomía e Astrofísica en 1960[10] coa súa tese Physical Studies of Planets.[14][15][16][17]

Usou os meses de verán dos seus estudos de posgrao para traballar co seu director de tese, científico planetario, Gerard Kuiper,[18] así como co físico George Gamow e o químico Melvin Calvin. O título da disertación de Sagan reflicte os seus intereses compartidos con Kuiper, que durante toda a década de 1950 foi presidente da comisión da Unión Astronómica Internacional sobre "Estudos físicos de planetas e satélites".[19] En 1958, os dous traballaron no proxecto A119, un proxecto militar clasificado, un plan secreto da Forza Aérea para detonar unha oxiva nuclear na Lúa.[20]

Sagan tiña unha autorización Top Secret na Forza Aérea e unha autorización de Segredo coa NASA.[21] Mentres traballaba na súa tese de doutoramento, Sagan revelou os títulos de dous traballos do Proxecto A119 cando solicitou unha bolsa Berkeley á Universidade de California en 1959. A fenda non foi revelada publicamente ata 1999, cando foi publicada na revista "Nature". Unha carta do xefe do proxecto Leonard Reiffel á revista, confirmou a fenda de seguridade de Sagan.[22]

Carreira e investigación[editar | editar a fonte]

Sagan é un dos que discuten a probabilidade de vida noutros planetas en Who's Out There? (1973), un documental galardoado da NASA e realizado por Robert Drew.

De 1960 a 1962, Sagan gozou dunha Bolsa Miller para a Universidade de California en Berkeley.[23] Mentres tanto, publicou un artigo en 1961 na revista Science sobre a atmosfera de Venus, mentres traballaba tamén co equipo Mariner 2 da NASA e servía como "Consultor de ciencias planetarias" para a RAND Corporation.[24]

Despois da publicación do artigo de Sagan enScience, en 1961 os astrónomos de Fred Harbour e Donald Menzel ofreceron a Sagan a oportunidade de dar unha charla en Harvard e posteriormente ofrecéronlle posto de conferenciante na institución. Sagan en vez diso pediu que un posto de asistente de profesor, e finalmente Whipple e Menzel puideron convencer a Harvard para ofrecer a Sagan o posto de profesor asistente que solicitou.[24] Sagan deu conferencias, realizou investigacións e asesorou estudantes de posgrao na institución dende 1963 ata 1968, así como traballou no Observatorio Astrofísico Smithsoniano, tamén situado en Cambridge, Massachusetts.

En 1968, Sagan non foi renovado en Harvard. Máis tarde el diría que a decisión fora moi inesperada.[25] A non renovación foi atribuída a varios factores, incluíndo que centrou os seus intereses de xeito xeral en varias áreas (mentres que a norma na academia era converterse nun renomeado experto nunha especialidade específica), e quizais debido á súa promoción científica ben publicitada, que algúns científicos percibiron como unha forma de coller prestadas as ideas dos demais para pouco máis que a autopromoción.[21] Un titor dos seus anos como estudante de graduación, Harold Urey, escribiu unha carta ó comité académico recomendando fortemente contra a renovación de Sagan.[9]

A ciencia é máis que un corpo de coñecemento; é un xeito de pensar. Teño un presaxio dunha América nos tempos dos meus fillos ou netos - cando Estados Unidos sexa unha economía de servizos e información; cando case todas as industrias industriais clave se moveron cara a outros países; cando impresionantes poderes tecnolóxicos están en mans de moi poucos, e ninguén representando o interese público nin sequera pode comprender os problemas; cando a xente perdeu a capacidade de establecer as súas propias axendas ou cuestionar con coñecemento a quen ten autoridade; cando, agarrando os nosos cristais e consultando nerviosamente os nosos horóscopos, as nosas facultades críticas en declive, incapaces de distinguir entre o que nos senta ben e o que é verdadeiro, deslizámonos, case sen notalo, de volta á superstición e á escuridade.
—Carl Sagan, Demon-Haunted World (1995)[26]

Moito antes do proceso de non renovación, o astrónomo Thomas Gold da Universidade Cornell, invitou a Sagan a trasladarse a Ithaca, Nova York e unirse á facultade de Cornell. Despois da non renovación de Harvard, Sagan aceptou a oferta de Gold e pertenceu a Cornell durante case 30 anos ata a súa morte en 1996. A diferenza de Harvard, o departamento de astronomía de Cornell, máis pequeno e tranquilo, agradeceu a crecente celebridade de Sagan.[27] Despois de dous anos como profesor asociado, Sagan converteuse en profesor titular de Cornell en 1970 e dirixiu o laboratorio de Estudos Planetarios. De 1972 a 1981 foi director asociado do Centro de Radiofísica e Investigación Espacial (CRSR) en Cornell. En 1976 converteuse no primeiro titular da Cátedra David Duncan de Astronomía e Ciencias do Espazo, cargo que mantivo durante o resto da súa vida.[28]

Os fundadores da Sociedade Planetaria. Carl Sagan, sentado á dereita.

Sagan estivo vinculado ó programa espacial estadounidense dende os inicios deste. Dende a década de 1950, traballou como asesor da NASA, onde un dos seus labores foi dar as instrucións do Proxecto Apollo ós astronautas participantes antes de partir cara á Lúa. Sagan participou en moitas das misións que enviaron naves espaciais robóticas a explorar o sistema solar, preparando experimentos para varias expedicións. Concibiu a idea de engadir unha mensaxe universal e perdurable ás naves destinadas a abandonar o sistema solar que puidese ser potencialmente comprensible por calquera intelixencia extraterrestre que o atopase. Sagan preparou a primeira mensaxe física enviada ó espazo exterior: unha placa anodizada, unida á sonda espacial Pioneer 10, lanzada en 1972. A Pioneer 11, que levaba outra copia da placa, foi lanzada ó ano seguinte. Sagan continuou refinando os seus deseños; a mensaxe máis elaborada que axudou a desenvolver e preparar foi o Disco de Ouro das Voyager, que foi enviado coas sondas espaciais Voyager en 1977.[29][30] Sagan opúxose frecuentemente á decisión de financiar o transbordador espacial e a estación espacial a expensas de futuras misións robóticas.[31]

Logros científicos[editar | editar a fonte]

David Morrison describe a Sagan como "unha 'persoa de ideas' e un mestre de argumentos físicos intuitivos e 'cálculos nun pano de mesa'",[21] e Gerard Kuiper dixo que" algunhas persoas traballan mellor en especializarse nun programa importante no laboratorio; outros son mellores en atopar as conexións entre ciencias. O doutor Sagan pertence ó último grupo."[21]

As contribucións de Sagan foron vitais para o descubrimento das altas temperaturas superficiais do planeta Venus.[32][33] A comezos da década de 1960 ninguén sabía de certo cales eran as condicións básicas da superficie dese planeta, e Sagan enumerou as posibilidades nun informe que posteriormente foi divulgado nun libro de Time-Life titulado Planets. Na súa opinión, Venus era un planeta seco e moi quente, opoñéndose ó paraíso tépedo que outros imaxinaban. Investigara as emisións de radio procedentes de Venus e chegara á conclusión de que a temperatura superficial deste debía de ser duns 500 °C. Como científico visitante do Laboratorio de Propulsión a Chorro da NASA, participou nas primeiras misións do Programa Mariner a Venus, traballando no deseño e xestión do proxecto. En 1962, a sonda Mariner 2 confirmou as súas conclusións sobre as condicións superficiais do planeta.

Sagan foi dos primeiros en expor a hipótese de que unha das lúas de Saturno, Titán, podería albergar océanos de compostos líquidos na súa superficie, e que unha das lúas de Xúpiter, Europa, podería ter océanos de auga subterráneos. Isto faría que Europa fose potencialmente habitable por formas de vida.[34] O océano subterráneo de auga de Europa foi posteriormente confirmado de forma indirecta pola sonda espacial Galileo. O misterio da bruma avermellada de Titán tamén foi resolto coa axuda de Sagan, debéndose a moléculas orgánicas complexas en constante choiva sobre a superficie da lúa saturniana.[35]

Sagan tamén contribuíu a mellorar a comprensión das atmosferas de Venus e Xúpiter e dos cambios estacionais de Marte. Determinou que a atmosfera de Venus é extremadamente quente e densa, con presións aumentando gradualmente até a superficie planetaria. Tamén percibiu o quecemento global como un perigo crecente de orixe humana, e comparou o seu progreso na Terra coa evolución natural de Venus: camiño a converterse nun planeta quente e non apto para a vida como consecuencia dun efecto invernadoiro fóra de control.[36] Tamén estudou as variacións de cor da superficie de Marte e concluíu que non se trataba de cambios estacionais ou vexetais, como moitos crían, senón de desprazamentos do po superficial causados por tormentas de vento.

Porén, Sagan é máis coñecido polas súas investigacións sobre a posibilidade da vida extraterrestre, incluíndo a demostración experimental da produción de aminoácidos mediante radiación e a partir de reaccións químicas básicas.[37][38] El e o seu colega de Cornell, Edwin Ernest Salpeter, especularon sobre a posibilidade da existencia de vida nas nubes de Xúpiter, dada a composición da densa atmosfera do planeta, rica en moléculas orgánicas.[37]

Tamén é o destinatario da Medalla de Benestar Pública en 1994, o máis alto premio da Academia Nacional de Ciencias por "contribucións distinguidas na aplicación da ciencia ó benestar público".[39] Porén, denegóuselle a adhesión á Academia porque as súas actividades nos medios fixérono impopular con moitos outros científicos.[40][41][42]

Ata o 2017, Sagan é o científico SETI máis citado e un dos científicos planetarios máis citados.[43]

Cosmos: popularizando a ciencia na TV[editar | editar a fonte]

En 1980, Sagan foi foi presentador, coautor e coprodutor, xunto á súa esposa Ann Druyan e Steven Soter, da serie de televisión da PBS de 13 episodios Cosmos: A Personal Voyage, que se converteu na serie máis vista da historia da televisión pública americana. A serie foi vista por polo menos 500 millóns de persoas en 60 países diferentes.[2][44][45] O libro, Cosmos, escrito por Sagan, foi publicado para acompañar a serie.[46] Ademais, a revista Time publicou un artigo de portada sobre Sagan pouco despois da estrea, referíndose a el como o creador, autor principal, narrador e presentador da nova serie da televisión pública Cosmos.[47]

Debido á súa anterior popularidade como escritor de ciencia polos seus libros máis vendidos, incluíndo The Dragons of Eden, co que gañou un premio Pulitzer en 1977, pedíronlle que escribise e narrase o programa. Estaba dirixido a unha audiencia xeral de espectadores, que Sagan sentira que perdera o interese pola ciencia, en parte debido a un sistema educativo reprimido.[48]

Cada un dos 13 episodios foi creado para centrarse nun determinado suxeito ou persoa, demostrando así a sinerxia do universo.[48] Cubriron unha gran variedade de temas científicos, incluíndo a orixe da vida e unha perspectiva do lugar dos humanos na Terra.

A serie gañou un Emmy,[49] xunto cun premio Peabody, e transformou a Sagan dun escuro astrónomo a unha icona da cultura pop.[50] A revista Time publicou unha historia de portada sobre Sagan pouco despois da emisión do programa, referíndose a el como "creador, principal escritor e narrador da serie".[51] En 2000, Cosmos foi lanzado nun conxunto remasterizado de DVDs.

"Billions and Billions"[editar | editar a fonte]

A partir da súa aparición en Cosmos e das súas frecuentes aparicións no programa The Tonight Show Starring Johnny Carson, acuñóuselle a Sagan o retrouso emiles de millóns e miles de millóns —en inglés estadounidense, billions and billions—. Sagan afirmaba que el nunca utilizou esa frase na serie.[52] O máis parecido que chegou a expresar está no libro Cosmos, onde fala de "miles e miles de millóns":[53]

Unha galaxia componse de gas e de po e de estrelas, de miles e miles de millóns de estrelas.

Con todo, o seu frecuente uso da palabra billions, salientando a pronuncia da "b" (de forma intencionada para non recorrer a alternativas máis confusas, como dicir billions with a "b", para que o espectador distinguise claramente dita palabra de millions -millóns-), convertérono no obxectivo favorito de humoristas como Johnny Carson, Gary Kroeger, Mike Myers, Bronson Pinchot, Penn Jillette, Harry Shearer, e outros.[52][54] Frank Zappa satirizou a expresión na súa canción Be In My Vídeo, xunto co termo "luz atómica" (atomic light). Sagan tomouse todo isto de bo humor até tal punto que o seu último libro titulouse Billions and Billions, iniciándoo cunha análise burlesca da famosa expresión, sinalando que o propio Carson era un afeccionado á astronomía e que os seus números a miúdo incluían elementos de ciencia real.[52]

As súas habituais descricións de enormes cantidades a escala cósmica inculcaron na percepción popular a marabilla da inmensidade do espazo e o tempo, por exemplo, a súa frase O número total de estrelas no Universo é maior que o de todos os grans de area de todas as praias do planeta Terra. Como homenaxe humorística, definiuse un sagan como unha unidade de medida equivalente, polo menos, a catro mil millóns, posto que o número máis pequeno que pode ser descrito como miles de millóns e miles de millóns é dous mil millóns máis dous mil millóns.[55][56]

Promoción do pensamento científico e crítico[editar | editar a fonte]

A capacidade de Sagan de transmitir as súas ideas permitiu a moitas persoas comprender mellor o cosmos, enfatizando ao mesmo tempo o valor e a dignidade da raza humana e a relativa insignificancia da Terra en comparación co Universo. En Londres, impartiu a edición de 1977 das Royal Institution Christmas Lectures.[57]

Sagan defendeu a procura de vida extraterrestre, instando á comunidade científica a utilizar radiotelescopios para buscar sinais procedentes de formas de vida extraterrestres potencialmente intelixentes. Sagan foi tan persuasivo que, en 1982, logrou publicar na revista Science unha petición de defensa do Proxecto SETI asinada por 70 científicos entre os que se atopaban sete gañadores do Premio Nobel, o que supuxo un enorme apoio á respectabilidade dun campo tan controvertido. Sagan tamén axudou a Frank Drake a preparar a mensaxe de Arecibo, unha emisión de radio dirixida ó espazo dende o radiotelescopio de Arecibo o 16 de novembro de 1974, destinada a informar sobre a existencia da Terra a posibles seres extraterrestres.

De 1968 a 1979, Sagan foi editor da Revista Icarus, publicación para profesionais sobre investigación planetaria. Foi cofundador da Sociedade Planetaria, o maior grupo do mundo dedicado á investigación espacial, con máis de cen mil membros en máis de 149 países, e foi membro do Consello de Administración do Instituto SETI. Sagan exerceu tamén de Presidente da División de Ciencia Planetaria (DPS) da Sociedade Astronómica Americana, de Presidente da Sección de Planetoloxía da American Geophysical Union e de Presidente da Sección de Astronomía da Asociación Estadounidense para o Avance da Ciencia (AAAS).

No auxe da guerra fría, Sagan involucrouse nos esforzos de desarme nuclear mediante a promoción de hipóteses sobre os efectos da guerra nuclear, cando o concepto de "Crepúsculo no mediodía", de Paul Crutzen, suxeriu que un intercambio nuclear substancial podería desencadear un crepúsculo nuclear no inverno de 1982 e perturbar o delicado equilibrio de vida na Terra arrefriando a superficie. En 1983 foi un dos cinco autores -os S- no modelo de seguimento TTAPS (como se coñeceu o artigo de investigación), que contiña o primeiro uso do termo "inverno nuclear", que acuñou o seu colega Richard P. Turco.[58] En 1984 foi coautor do libro The Cold and the Dark: The World after Nuclear War e en 1990 do libro A Path Where No Man Thought: Nuclear Winter and the End of the Arms Race, que explica a hipótese do inverno nuclear e defende o desarme nuclear. Sagan recibiu gran escepticismo e desdén por parte dos grandes medios de comunicación por difundir unha hipótese moi incerta. Unha correspondencia persoal co físico nuclear Edward Teller ao redor de 1983 comezou amistosamente, con Teller expresando o seu apoio a continuar a investigación para determinar a credibilidade da hipótese do inverno. Con todo, a correspondencia entre Sagan e Teller remataría con Teller escribindo: "Un propagandista é aquel que usa información incompleta para producir a máxima persuasión. Pódolle felicitar por ser, de feito, un excelente propagandista, recordando que un propagandista é mellor canto menos o parece ser."[59] Os biógrafos de Sagan tamén comentarían que dende o punto de vista científico, o inverno nuclear foi un punto baixo para Sagan, aínda que, falando politicamente, popularizou a súa imaxe entre o público.[59]

Sagan seguiu sendo fanático da ciencia ficción, aínda que non lle gustaban as historias que non eran realistas (como ignorar a lei da inversa do cadrado), ou, segundo el, non incluían unha "procura reflexiva de futuros alternativos".[8] Escribiu libros para popularizar a ciencia, como Cosmos, que reflectía e expandía algúns dos temas de A Personal Voyage e converteuse no libro de ciencia máis vendido xamais publicado en inglés;[60] The Dragons of Eden: Speculations on the Evolution of Human Intelligence, que gañou un Premio Pulitzer; e Broca's Brain: Reflections on the Romance of Science. Sagan tamén escribiu a novela de ciencia ficción máis vendida en 1985, Contact, baseada nun tratamento cinematográfico que escribiu coa súa muller, Ann Druyan, en 1979, pero non viviu para ver a adaptación cinematográfica de 1997, que protagonizou Jodie Foster e gañou o premio Hugo de 1998 á mellor presentación dramática.

Pale Blue Dot: A Terra é un píxel brillante cando se fotografa dende a Voyager 1 a 6 mil millóns de quilómetros de distancia (máis aló de Plutón). Sagan convenceu a NASA de xerar esta imaxe.
de Pale Blue Dot (1994)
Sobre el, todo o que xa escoitou falar ... O agregado de todas as nosas alegrías e sufrimentos, miles de relixións seguras, ideoloxías e doutrinas económicas confiadas, cada cazador e forraxeiro, cada heroe e covarde, todo creador e destrutor de civilizacións, cada rei e campesiño, cada parella nova namorada, cada neno esperanzador, cada nai e pai, cada inventor e explorador, cada profesor de moral, cada político corrupto, cada superestrela, cada líder supremo, cada santo e pecador na historia da nosa especie, vivía alí nunha mouta de po, suspendida nun raio de sol. [...]
Pensa nos ríos de sangue derramados por todos eses xenerais e emperadores para que na gloria e no triunfo puidesen converterse nos amos momentáneos dunha fracción dun punto.
—Carl Sagan, conferencia de Cornell en 1994[61]

Sagan escribiu unha secuela de "Cosmos", Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space, que foi seleccionado como libro destacado de 1995 por The New York Times. Apareceu no programa da PBS Charlie Rose en xaneiro de 1995.[62] Sagan tamén escribiu a introdución do best-séller de Stephen Hawking A Brief History of Time. Sagan tamén foi coñecido pola súa popularización da ciencia, polo seus esforzos para incrementar a comprensión científica entre o público en xeral e pola súa posición a favor do escepticismo científico e contra a pseudociencia, como o seu desmentido da abdución de Betty e Barney Hill. Con motivo do décimo aniversario da morte de Sagan, David Morrison, un exalumno de Sagan, recordou "as inmensas contribucións de Sagan á investigación planetaria, a comprensión pública da ciencia e o movemento escéptico" en Skeptical Inquirer.[21]

Despois das ameazas de Saddam Hussein de incendiar os pozos de petróleo de Kuwait en resposta a calquera desafío físico ao control de Iraq sobre os activos do petróleo, Sagan xunto cos seus compañeiros de "TTAPS" e Paul Crutzen, advertiron en xaneiro de 1991 nos xornais Baltimore Sun e Wilmington Morning Star que se os incendios se mantiñan durante un período de varios meses, unha cantidade abondo de fume dos entre 600 e 730 incendios de petróleo de Kuwait "pode chegar tan alto como para desmantelar a agricultura en gran parte do sur de Asia..." e que esta posibilidade debería "afectar aos plans de guerra";[63][64] estas afirmacións tamén foron obxecto dun debate televisado entre Sagan e o físico Fred Singer o 22 de xaneiro, emitido no programa Nightline de ABC News.[65][66]

Sagan admitiu que sobreestimou o perigo que supuxeron os incendios de Kuwait de 1991.

No debate televisado, Sagan argumentou que os efectos do fume serían semellantes aos efectos dun inverno nuclear, mentres que Singer discutía o contrario. Despois do debate, os incendios continuaron durante varios meses antes de poder ser sufocados e non causaron ningún arrefriado de talle continental. Sagan máis tarde recoñeceu en The Demon-Haunted World que a predición non resultou ser correcta: "estaba escuro coma a boca de lobo ó mediodía e as temperaturas caeron 4–6 °C sobre o Golfo Pérsico, pero pouco fume alcanzou altitudes estratosféricas e Asia puido salvarse".[67] En 2007, un estudo aplicou modelos computacionais modernos ós incendios petroleiros de Kuwait, atopando que as columnas individuais de fume non son capaces de elevarse até a estratosfera, pero que o fume procedente de lumes que abarquen unha gran superficie, como algúns incendios forestais ou os incendios de cidades enteiras produto dun ataque nuclear, si que elevarían cantidades significativas de fume a niveis estratosféricos.[68][69][70]

Nos seus últimos anos, Sagan avogou pola creación dunha procura organizada de obxectos próximos á Terra (NEO, polas súas siglas en inglés) que puidesen impactar contra esta.[71] Moitos expertos, entre outras solucións, suxeriron a creación de grandes bombas nucleares, para poder alterar a órbita dun NEO susceptible de impactar contra a Terra. Para Sagan, isto viría presentar un "dilema da desviación": ó existir a capacidade de afastar un asteroide da Terra, tamén existe a capacidade de desviar un obxecto non ameazante cara a esta, creando así unha auténtica arma de destrución masiva.[72][73]

Sagan mantivo a esperanza de que a ameaza de impactos NEO e a esencia intrinsecamente dobre dos métodos para evitar estas ameazas servirían como "nova e potente motivación para madurar as relacións internacionais".[74][75] Recoñeceu máis tarde que, con suficiente supervisión internacional, no futuro podería abordarse un enfoque de "traballar o noso camiño cara arriba" para aplicar métodos de desviación de explosivos nucleares, e cando se gañase un coñecemento suficiente, usalos para axudar á minaría de asteroides.[76] O seu interese no uso de detonacións nucleares no espazo medrou do seu traballo en 1958 no Proxecto A119 para a Armour Research Foundation, sobre a posibilidade de detonar un dispositivo nuclear na superficie lunar.[77]

Sagan foi un crítico de Platón, dicindo do antigo filósofo grego: "A ciencia e as matemáticas debían ser eliminadas das mans dos comerciantes e dos artesáns. Esta tendencia atopou o seu defensor máis eficaz nun seguidor de Pitágoras chamado Platón e [78]

El (Platón) cría que as ideas eran moito máis reais que o mundo natural. Aconsellou aos astrónomos que non perdesen o tempo observando as estrelas e os planetas. Era mellor, cría, só para pensar sobre eles. Platón manifestou hostilidade á observación e á experimentación. Ensinou o desprezo polo mundo real e o desprezo pola aplicación práctica do coñecemento científico. Os seguidores de Platón lograron extinguir a luz da ciencia e probas que acendera Demócrito e os outros xónicos.

Popularización da ciencia[editar | editar a fonte]

Falando sobre as súas actividades de divulgación da ciencia, Sagan dixo que había polo menos dúas razóns para que os científicos compartisen os propósitos da ciencia e do seu estado actual. O simple interese propio era un: a maioría do financiamento da ciencia proviña do público e, polo tanto, o público tiña dereito a saber como se gastaba o diñeiro. Se os científicos aumentan o interese público pola ciencia, habería unha boa oportunidade de ter máis apoios públicos.[79] A outra razón era a emoción de comunicar a propia paixón sobre a ciencia a outros.[80]

Críticas[editar | editar a fonte]

Mentres Sagan era adorado polo público en xeral, a súa reputación na comunidade científica estaba máis polarizada.[81] Os críticos ás veces caracterizaron o seu traballo como fantasioso, non rigoroso e auto-engrandecedor,[82] e outros queixáronse nos seus últimos anos de que descoidou o seu papel como membro do profesorado para fomentar o seu status de celebridade.[83]

Un dos máis duros críticos de Sagan, Harold Urey, pensou que Sagan estaba a recibir demasiada publicidade para un científico e trataba algunhas teorías científicas de xeito moi casual.[84] Dise que Urey e Sagan teñen diferentes filosofías da ciencia, segundo Davidson. Mentres Urey era un "empírico antigo" que evitaba teorizar sobre o descoñecido, Sagan, pola contra, estaba disposto a especular abertamente sobre estes asuntos.[25] Fred Whipple quería que Harvard mantivera a Sagan alí, pero aprendeu que como Urey era un premio Nobel, a súa opinión era un factor importante en Harvard que impedía a renovación de Sagan.[84]

O amigo de Harvard de Sagan, Lester Grinspoon, tamén afirmou: "Coñezo Harvard abondo para saber que alí hai xente que non lle gustan as persoas que son sinceras".[84] Grinspoon engadiu:[84]

Onde queira que miraras, había un astrónomo citado en todas partes, un astrónomo cuxo rostro estabas vendo na televisión e un astrónomo cuxos libros tiñan o andel máis visible da librería local.

Algúns, como Urey, decatáronse máis tarde que a popular maneira de defensa científica de Sagan era beneficiosa para a ciencia no seu conxunto.[85] A Urey gustoulle especialmente o libro de 1977 de Sagan, The Dragons of Eden, e escribiulle coa súa opinión: "Gústame moito e estou sorprendido de que alguén coma vostede teña un coñecemento tan íntimo das varias características do problema ... Felicítoo... Vostede é un home de moitos talentos."[85]

Sagan foi acusado de coller algunhas ideas doutras persoas para o seu propio beneficio e contrarrestou estas afirmacións explicando que a apropiación indebida era un desafortunado efecto secundario do seu papel de comunicador e divulgador de ciencia, e que intentou dar o crédito adecuado sempre que foi posible.[84]

Preocupacións sociais[editar | editar a fonte]

Sagan cría que a ecuación de Drake, a falta de estimacións máis razoables, suxire a formación dun gran número de civilizacións extraterrestres, pero a falta de evidencia da existencia das mesmas, resaltada polo paradoxo de Fermi, indicaría a tendencia das civilizacións tecnolóxicas cara á autodestrución. Isto estimulou o seu interese en identificar e dar a coñecer as diversas maneiras en que a humanidade podería destruírse a si mesma, coa esperanza de poder evitar dita cataclismo e, finalmente, posibilitar que os seres humanos se converteran nunha especie capaz de viaxar polo espazo. A profunda preocupación de Sagan acerca dunha potencial destrución da civilización humana nun holocausto nuclear quedou plasmada nunha memorable secuencia no último episodio da serie Cosmos, titulado Quen fala en nome da Terra? Sagan acababa de dimitir do seu posto no Consello Científico Asesor das Forzas Aéreas estadounidenses e de rexeitar voluntariamente a súa autorización de acceso a asuntos ultra segredos en protesta pola Guerra de Vietnam.[86] Tralo seu matrimonio coa escritora e activista, Ann Druyan, en xuño de 1981, Sagan incrementou a súa actividade política, concretamente na súa oposición á carreira armamentística nuclear, durante a presidencia de Ronald Reagan.

Reservas nucleares dos Estados Unidos e da Unión Soviética/Rusia, número total de bombas/cabezas nucleares existentes ao longo da guerra fría e na era posterior.

No clímax da guerra fría, Sagan dedicou parte dos seus esforzos a concienciar á opinión pública sobre os efectos dunha guerra nuclear cando un modelo matemático do clima suxeriu que un intercambio nuclear de proporcións suficientes podería desestabilizar o delicado equilibrio da vida na Terra. Foi un dos cinco autores (o autor "S") do informe TTAPS, como foi coñecido devandito artigo de investigación. Finalmente, foi coautor do artigo científico que expuña a hipótese dun inverno nuclear global tras unha guerra nuclear.[87] No seu libro The Demon-Haunted World, Carl Sagan relatou a súa participación nos debates políticos sobre o inverno nuclear. Tamén foi coautor do libro A Path Where Non Man Thought: Nuclear Winter and the End of the Arms Race ("Un camiño que ningún humano pensou: o inverno nuclear e a fin da carreira armamentista"), unha análise exhaustiva do fenómeno do inverno nuclear.

En marzo de 1983, Reagan deu a coñecer a chamada Iniciativa de Defensa Estratéxica, un proxecto no que se investiron miles de millóns de dólares para desenvolver un completo sistema de defensa contra ataques con mísiles nucleares, que foi popularmente coñecido como Programa Guerra das Galaxias. Sagan opúxose ó proxecto, argumentando que era tecnicamente imposible desenvolver un sistema semellante co nivel de perfección requirido, e que sería moito máis caro elaboralo que para un inimigo eludilo mediante reclamos ou outros medios, e que a súa construción desestabilizaría seriamente a balanza nuclear entre os Estados Unidos e a Unión Soviética, tornando imposible calquera progreso cara ó desarme nuclear.[88]

Cando o líder soviético Mikhaíl Gorbachov declarou unha moratoria unilateral sobre as probas de armamento nuclear, que comezaría o 6 de agosto de 1985, no 40 aniversario dos bombardeos atómicos sobre Hiroshima e Nagasaki, o goberno de Reagan desestimou a dramática iniciativa tachándoa de propaganda, e rexeitou seguir o exemplo soviético. En resposta, activistas anti-nucleares e pacifistas estadounidenses levaron a cabo unha serie de protestas na localización de probas de Nevada, que se iniciarían o domingo de Pascua de 1986 e continuarían até 1987. Centos de persoas foron arrestadas, incluíndo a Sagan, quen foi detido en dúas ocasións ó tratar de saltar un cordón de seguridade no lugar da proba durante as detonacións subterráneas Operación Charioteer e as series de detonacións nucleares Mosqueteiros dos Estados Unidos.[89]

Sagan tamén foi un defensor da controvertida noción de intoxicación por testosterona, argumentando en 1992 que os machos humanos podían ser enganchados por un "[caso de] envelenamento de testosterona infrecuentemente severo" e isto podería obrigalos a converterse en xenocidas.[90] Na súa recensión sobre o libro de 1990 Women on War de Daniela Gioseffi, argumenta que as mulleres son a única metade da humanidade "sen envelenamento por testosterona".[91] Un capítulo do seu libro de 1993 Shadows of Forgotten Ancestors está dedicado á testosterona e aos seus supostos efectos tóxicos.[92]

Vida privada, ideas e crenzas[editar | editar a fonte]

Acabo de rematar The Cosmic Connection e encantoume cada palabra. Vostede é a miña idea dun bo escritor porque ten un estilo desenfadado e cando leo o que escribe, escóitoo falando. Unha cousa sobre o libro púxome nervioso. Era moi obvio que vostede é máis intelixente ca min. Odio iso.
—Isaac Asimov, in letter to Sagan, 1973[93][94]

Matrimonios e descendencia[editar | editar a fonte]

Sagan contraeu matrimonio tres veces: en 1957, coa bióloga Lynn Margulis, nai do escritor Dorion Sagan e do programador e empresario informático Jeremy Sagan; en 1968, coa artista e guionista Linda Salzman, nai do escritor e guionista Nick Sagan. Durante estes matrimonios, Carl Sagan centrouse fortemente na súa carreira, un factor que podería contribuír ao primeiro divorcio de Sagan.[21] En 1981 casou coa escritora e activista Ann Druyan, nai da produtora, guionista e directora Sasha Sagan e de Sam Sagan; unión que duraría até a morte do científico en 1996. Vivían nunha casa de estilo exipcio en Ítaca, situada no bordo dun cantil, e que antes era a sede dunha sociedade secreta de Cornell.[95]

Ciencia e relixión[editar | editar a fonte]

O escritor Isaac Asimov describiu a Sagan como unha das dúas únicas persoas que coñecera cuxo intelecto superaba ó seu, sendo a outra o informático e experto en intelixencia artificial, Marvin Minsky.[96]

Sagan escribía a miúdo sobre a relixión e sobre a relación entre esta e a ciencia, expresando o seu escepticismo sobre a conceptualización convencional de Deus como ser sapiente:[97]

Algunha xente pensa en Deus imaxinando un home ancián, de grandes dimensións, cunha longa barba branca, sentado nun trono nalgúns lugar aí enriba no ceo, levando afanosamente a conta da morte de cada pardal. Outros —por exemplo, Baruch Spinoza e Albert Einstein— consideraban que Deus é basicamente a suma total das leis físicas que describen ó universo. Non sei de ningún indicio de peso en favor de algún patriarca capaz de controlar o destino humano dende algún lugar privilexiado oculto no ceo, pero sería estúpido negar a existencia das leis físicas.[98]

Noutra descrición do seu punto de vista sobre Deus, Sagan afirma rotundamente: No libro The Demon-Haunted World (1995), Sagan exemplifica a falacia do argumento especial con exemplos exclusivamente relixiosos:

un argumento especial, decote para salvar unha proposición nun problema retórico profundo (p. ex.: Como pode un Deus compasivo condenar ó tormento ás xeracións futuras porque, contra as súas ordes, unha muller induxo a un home a comer unha mazá? Argumento especial: non entendes a sutil doutrina do libre albedrío. Ou: Como pode haber un Pai, Fillo e Espírito Santo igualmente divinos na mesma persoa? Argumento especial: non entendes o misterio divino da Santísima Trindade. Ou: Como podía permitir Deus que os seguidores do xudaísmo, cristianismo e islam —obrigados cada un ó seu modo a medidas heroicas de amabilidade afectuosa e compaixón— perpetraran tanta crueldade durante tanto tempo? Argumento especial: outra vez non entendes o libre albedrío. E, en todo caso, os camiños de Deus son misteriosos).[99]

Sobre o ateísmo, Sagan comentou en 1981:

Un ateo é alguén que está seguro de que Deus non existe, alguén que ten probas convincentes contra a existencia de Deus. Non coñezo ningunha evidencia tan convincente. Porque Deus pode ser relegado a tempos e lugares remotos e ás causas finais, teriamos que saber moito máis sobre o universo do que agora sabemos para estar seguros de que ningún deus existe. A certeza da existencia de Deus e a certeza da inexistencia de Deus parécenme os extremos confiados nun asunto tan cheo de dúbidas e incertezas que inspiran realmente moi pouca confianza.[100]

Sagan tamén comentou o cristianismo e a Biblia de Jefferson, afirmando: "A miña visión ó longo do tempo sobre o cristianismo é que representa unha amálgama de dúas partes aparentemente inmiscibles, a relixión de Xesús e a relixión de Paulo. Thomas Jefferson intentou esconder as partes paulinas do Novo Testamento. Non quedou moito cando o fixo, pero foi un documento inspirador".[101]

En canto á espiritualidade e á súa relación coa ciencia, Sagan afirmou:

'Espírito' vén da palabra latina "respirar". O que respiramos é o aire, que sen dúbida é materia, pero moi liviá. A pesar do uso para o contrario, non hai implicación necesaria na palabra "espiritual" de que esteamos falando doutra cousa que a materia (incluída a materia da que está feito o cerebro), ou calquera cousa fóra do ámbito da ciencia. En ocasións, síntome libre de usar a palabra. A ciencia non só é compatible coa espiritualidade; é unha fonte profunda de espiritualidade. Cando recoñecemos o noso lugar nunha inmensidade de anos luz e no paso das idades, cando comprendemos a complexidade, a beleza e a sutileza da vida, entón ese crecente sentimento, ese sentimento de alegría e humildade combinados é seguramente espiritual.[102]

En 1996, en resposta a unha pregunta acerca das súas crenzas relixiosas, Sagan contestou: Son agnóstico.[103] O punto de vista de Sagan sobre a relixión foi interpretado como unha forma de panteísmo comparable á crenza de Einstein no Deus de Spinoza.[104] Sagan sostiña que a idea dun creador do universo era difícil de probar ou refutar, e que o único descubrimento científico que podería desafiala sería o dun universo infinitamente vello.[105] Segundo a súa última esposa, Ann Druyan, Sagan non era crente:

Cando o meu esposo morreu, debido a que era tan famoso e coñecido por ser un non crente, moitas persoas achegábanseme —aínda sucede a veces— a preguntarme se Carl cambiou ó final e se se converteu nun crente na outra vida. Tamén me preguntan con frecuencia se creo que o volverei ver. Carl enfrontouse á súa morte con infatigable valor e xamais buscou refuxio en ilusións. O tráxico foi saber que xamais volveríamos vernos. Non espero volver reunirme con Carl.[106]

En 2006, Ann Druyan editou as Conferencias Gifford sobre Teoloxía Natural, impartidas por Sagan en Glasgow, no ano 1985, incluíndoas nun libro chamado The Varieties of Scientific Experience, no que o astrónomo expón o seu punto de vista sobre a divindade no mundo natural.

Carl Sagan (no centro) charla con traballadores dos CDC, en 1988.

Librepensador e escéptico[editar | editar a fonte]

Sagan tamén está considerado como librepensador e escéptico; unha das súas frases máis famosas, da serie Cosmos, é: Afirmacións extraordinarias requiren evidencias extraordinarias.[107] Dita frase está baseada noutra case idéntica do seu colega fundador do Comité para a Investigación Escéptica, Marcello Truzzi: Unha afirmación extraordinaria require unha proba extraordinaria.[108] Esta idea fora exposta por Théodore Flournoy na súa obra From India to the Planet Mars (1899) e que tivo a súa orixe nunha cita de Pierre-Simon Laplace (1749–1827), matemático e astrónomo francés, quen dixo no seu principio que o peso da evidencia dunha afirmación extraordinaria debe ser proporcional á súa rareza.[109]

Ó longo da súa vida, os libros de Sagan foron desenvolvidos sobre a súa visión do mundo, naturalista e escéptica. En The Demon-Haunted World, Sagan presentou ferramentas para probar argumentos e detectar falacias e fraudes, avogando esencialmente polo uso extensivo do pensamento crítico e do método científico. A recompilación Billions and Billions, publicada en 1997 trala morte de Sagan, contén ensaios, como a súa visión sobre o aborto, e o relato da súa viúva, Ann Druyan, sobre a súa morte como escéptico, agnóstico e librepensador.

Sagan advertiu contra a tendencia humana cara ó antropocentrismo. Foi asesor dos Alumnos de Cornell polo Trato Ético cara ós Animais. Cara ó final do capítulo Blues For a Red Planet, do libro Cosmos, Sagan escribiu: «Se hai vida en Marte creo que non deberiamos facer nada co planeta. Marte pertencería entón ós marcianos, aínda que os marcianos fosen só microbios».[110]

Defensor da marihuana[editar | editar a fonte]

Sagan foi consumidor e defensor do uso da marihuana. Participu no libro Marihuana Reconsidered (1971), baixo o seudónimo "Mr X", cun ensaio sobre fumar cánnabis.[111][112] O ensaio explicaba que o uso da marihuana axudara a inspirar parte dos traballos de Sagan e a mellorar as súas experiencias sensoriais e intelectuais. Trala morte de Sagan, o seu amigo Lester Grinspoon desvelou esta información ó biógrafo Keay Davidson. A publicación da biografía Carl Sagan: A life, en 1999, atraeu a atención dos medios cara a este aspecto da vida de Sagan.[113][114][115] Pouco despois da súa morte, a súa viúva, Ann Druyan, aceptou formar parte da xunta asesora da NORML, unha fundación dedicada á reforma da lexislación sobre o cánnabis.[116]

O caso Apple[editar | editar a fonte]

En 1994, os enxeñeiros de Apple Computer bautizaron o Power Macintosh 7100 co nome en clave Carl Sagan coa esperanza de que Apple gañase miles de millóns coas vendas do mesmo. O nome só foi utilizado internamente, pero a Sagan preocupáballe que se convertese nun medio de promoción do produto e enviou a Apple unha carta de desistimento. Apple aceptou, pero os enxeñeiros responderon cambiando o nome en clave interno a BHA (siglas de Butt-Head Astronomer - Astrónomo Cabezota).[117] Entón Sagan, denunciou a Apple por difamación ante o tribunal federal. O tribunal aceptou a petición de Apple de desestimar a acusación de Sagan e opinou, en obiter dictum, que un lector situado no contexto comprendería que Apple estaba a tratar claramente de responder de forma humorística e satírica, e que se forza a razón ó concluír que o acusado trataba de criticar a reputación ou competencia do demandante como astrónomo. Non se ataca en serio a pericia dun científico ó usar a expresión indeterminada "cabezota".[118] Sagan, entón, denunciou o uso inicial do seu nome por alusións, pero volveu perder e Sagan apelou a resolución. En novembro de 1995, chegouse a un acordo extraxudicial, e a oficina de patentes e marcas de Apple emitiu un comunicado conciliatorio: Apple sempre sentiu un gran respecto cara ó Dr. Sagan. Nunca foi intención de Apple causarlle ó Dr. Sagan ou á súa familia ningunha vergoña ou preocupación[3].

O fenómeno OVNI[editar | editar a fonte]

En 1947, o ano que comezou a histeria colectiva dos pratos voantes, o xove Carl sospeitaba que os "discos" podían ser naves espaciais alieníxenas.[9]

Sagan mostrou interese nos informes sobre o fenómeno OVNI polo menos dende o 3 de agosto de 1952, cando escribiu unha carta ó Secretario de Estado estadounidense Dean Acheson preguntándolle como responderían os Estados Unidos de América se os pratos voantes resultasen ser de orixe extraterrestre.[5] Posteriormente, en 1964, mantivo varias conversacións sobre o asunto con Jacques Vallée.[119] A pesar do seu escepticismo acerca da obtención de calquera resposta extraordinaria á cuestión OVNI, Sagan cría que os científicos debían estudar o fenómeno, aínda que só fose polo grande interese que o asunto espertaba no público.

Stuart Appelle comenta que Sagan «escribiu frecuentemente sobre o que el percibía como falacias lóxicas e empíricas acerca dos OVNIs e as experiencias de abdución. Sagan rexeitaba a explicación extraterrestre do fenómeno pero tiña a sensación de que examinar os informes OVNI tería beneficios empíricos e pedagóxicos, e que o asunto sería, por tanto, unha materia de estudo lexítima».[120]

En 1966, Sagan foi membro do Comité Ad hoc para a Revisión do Proxecto Libro Azul, promovido pola Forza Aérea dos Estados Unidos de América para investigar o fenómeno OVNI. O comité concluíu que o Libro Azul deixaba que desexar como estudo científico, e recomendou a realización dun proxecto de corte universitario para someter o fenómeno a un escrutinio máis científico. O resultado foi a formación do Comité Condon (1966-1968), liderado polo físico Edward Condon, e que, no seu informe final, ditaminou formalmente que os OVNIs, con independencia da súa orixe e significado, non se comportaban de maneira consistente para representar unha ameaza á seguridade nacional.

Ron Westrum escribe: «O punto culminante do tratamento que Sagan deu á cuestión OVNI foi o simposio da AAAS de 1969. Os participantes expuxeron un amplo abanico de opinións formadas no tema, incluíndo non só a partidarios como James McDonald e J. Allen Hynek senón tamén a escépticos como os astrónomos William Hartmann e Donald Menzel. A lista de relatores estaba equilibrada, e é mérito de Sagan que devandito evento tivese lugar a pesar da presión exercida por Edward Condon».[119] Xunto ó físico Thornton Page, Sagan editou as conferencias e debates presentados no simposio; estes publicáronse en 1972 baixo o título UFOs: A Scientific Debate. Nalgúns dos numerosos libros de Sagan examínase a cuestión OVNI (do mesmo xeito que nun dos episodios de Cosmos) e afírmase a existencia dun contexto relixioso do fenómeno.

En 1980, Sagan volveu revelar o seu punto de vista sobre as viaxes interestelares na serie Cosmos. Nunha das súas últimas obras escritas, Sagan expuxo que a probabilidade de que naves espaciais extraterrestres visitasen a Terra era moi pequena. Con todo, Sagan cría que era plausible que a preocupación causada pola guerra fría contribuíse a que os gobernos desorientasen ós cidadáns acerca dos OVNIs, e que «algunhas das análises e informes sobre OVNIs, e quizais arquivos voluminosos, sexan declarados inaccesibles ó público que paga os impostos... É hora de que eses arquivos sexan desclasificados e postos a disposición de todos». Tamén preveu acerca de sacar conclusións sobre datos eliminados sobre os OVNIs e insistiu en que non existían claras evidencias de que posibles alieníxenas visitasen a Terra nin no pasado nin no presente.[121]

2001: Unha odisea do espazo[editar | editar a fonte]

Sagan exerceu brevemente como asesor na película 2001: Unha odisea do espazo, dirixida por Stanley Kubrick.[5] Propuxo que a película suxerise, sen mostralo, a existencia dunha superintelixencia extraterrestre.[122]

Enfermidade e falecemento[editar | editar a fonte]

Dous anos despois de diagnosticárselle unha mielodisplasia, e despois de someterse a tres transplantes de medula ósea procedente da súa irmá, Sagan faleceu de pneumonía ós 62 anos de idade no Centro de Investigación do Cancro Fred Hutchinson de Seattle, Washington, o 20 de decembro de 1996.[123] Foi enterrado no Cemiterio Lakeview, Ithaca, Nova York.[124]

Obras[editar | editar a fonte]

Recoñecementos e premios[editar | editar a fonte]

Medalla da NASA ó Servizo Público Distinguido. Sagan obtívoa en 1977.

Carl Sagan recibiu diversos premios, condecoracións e honras entre os que destacan:

Recoñecementos póstumos[editar | editar a fonte]

Lápida dedicada a Carl Sagan no Sendeiro dos Famosos, do Xardín Botánico de Brooklyn.

A película Contact, de 1997, baseada na novela homónima de Sagan e acabada trala morte deste, finaliza coa dedicatoria Para Carl.

Tamén en 1997 inaugurouse en Ithaca, Nova York, o Sagan Planet Walk, unha recreación do sistema solar, cunha extensión de 1,2 km, dende o centro da zona peonil (chamada The Commons) até o Sciencenter, un museo da ciencia participativo, do que Sagan foi membro fundador da xunta de asesores.[142]

O lugar de aterraxe da nave non tripulada Mars Pathfinder foi rebautizado como Carl Sagan Memorial Station o 5 de xullo de 1997. Ademais, o asteroide 2709 Sagan leva ese nome en honra ó científico.

Nick Sagan, fillo de Carl, é autor de varios episodios da franquía Star Trek. O episodio da serie Star Trek: Enterprise titulado Terra Prime, mostra unha breve imaxe dos restos do robot explorador Sojourner, que formou parte da misión Mars Pathfinder, situados xunto a un monumento conmemorativo na Carl Sagan Memorial Station, sobre a superficie marciana. O monumento mostra unha frase de Sagan: Sexa cal for a razón pola que esteades en Marte, estou encantado de que esteades aquí, e eu desexaría estar convosco. Steve Squyres, alumno de Sagan, dirixiu o equipo que depositou con éxito o Spirit Rover e o Opportunity Rover sobre Marte en 2004.

O 9 de novembro de 2001, no 67º aniversario do nacemento de Sagan, o Ames Research Center da NASA dedicou ó científico a localización do Centro Carl Sagan para o Estudo da Vida no Cosmos. O responsable da NASA, Daniel Goldin dixo: Carl foi un visionario incrible, e agora o seu legado poderá ser preservado e ampliado por un laboratorio de investigación e formación do século XXI dedicado a mellorar a nosa comprensión da vida no universo e a enarborar a causa da exploración espacial por sempre. Ann Druyan estivo na apertura do Centro, o 22 de outubro de 2006.

Para conmemorar o décimo aniversario da morte de Sagan, David Morrison, un dos seus antigos alumnos, lembrou as inmensas contribucións de Sagan á investigación planetaria, á comprensión pública da ciencia, e ó movemento escéptico na revista Skeptical Inquirer.[143]

Existen, polo menos, tres premios que levan o nome de Sagan na súa honra:

En 2006, a Medalla Carl Sagan foille concedida ó astrobiólogo e escritor David Grinspoon, fillo de Lester Grinspoon, amigo de Sagan.

O 20 de decembro de 2006, o décimo aniversario da morte de Sagan, o blogueiro Joel Schlosberg organizou un blogatón para conmemorar o evento. A idea foi apoiada por Nick Sagan, e contou coa participación de moitos membros da comunidade blogueira.[145]

En agosto de 2007, o Grupo de Investigacións Independentes (IIG) outorgou a Sagan, a título póstumo, un premio a toda a súa carreira científica, honra tamén concedida a Harry Houdini e a James Randi.[146]

En 2009, a compañía discográfica Third Man Records, organizou un proxecto de música electrónica denominado Symphony of Science a cargo do músico John Boswell, composto a partir de fragmentos sonoros e vídeos remesturados de varias obras de divulgación científica, incluída a serie Cosmos. Os vídeos resultantes almacenados en YouTube recibiron máis de vinte millóns de visitas. Grazas ás tarefas de remestura, conseguiuse que Sagan "cante" no tema A Glorious Dawn[147][148] e "colabore" noutros.

Dende 2009, por iniciativa do Center for Inquiry, varias organizacións en prol do humanismo secular e a investigación científica promoven a celebración do Día de Carl Sagan o 9 de novembro de cada ano.

A curtametraxe de ciencia ficción sueca 2014 Wanderers utiliza fragmentos da narración de Sagan do seu libro Pale Blue Dot, reproducidos sobre imaxes creadas dixitalmente da posible expansión futura da humanidade no espazo exterior.[149][150]

En febreiro de 2015, a banda de música sinfónica con sede en Finlandia Nightwish lanzou a canción "Sagan" como unha canción extra sen álbum para o seu sinxelo "Élan". A canción, escrita polo compositor/tecladista da banda Tuomas Holopainen, é unha homenaxe á vida e obra do defunto Carl Sagan.[151]

En agosto de 2015, anunciouse que Warner Bros estaba a planear unha película biográfica da vida de Sagan.[152]

O «efecto Sagan»[editar | editar a fonte]

O éxito e fama cultivados por Sagan, debidos á súa dedicación á divulgación, causáronlle problemas profesionais e que algúns colegas o ridiculizasen. Na década de 1990 difundiuse entre o mundo académico a idea de que se adicaba máis á divulgación que a investigar, e perdeu así a oportunidade de ingresar como numerario na Universidade Harvard e na Academia Nacional de Ciencias dos Estados Unidos. Con todo, a produción científica de Sagan mantivera os mesmos niveis. Este tipo de situacións, que son relativamente comúns entre científicos que se adican ademais á divulgación da ciencia e se expoñen á opinión pública, coñécense como «efecto Sagan» a raíz do caso do astrofísico.[153][154]

Carl Sagan na cultura popular[editar | editar a fonte]

Carl Sagan aparece nalgúns dos vídeos musicais que compoñen a obra Symphony of Science de John Boswell: «A Glorious Dawn»,[155] «We are all conected»,[156] «Our place in the Cosmos»,[157] «The Unbroken Thread»,[158] «The Poetry of Reality (An Anthem for Science)»,[159] «The Case of Mars»,[160] «A Wave of Reason»,[161] «The Big Begining»,[162] «Ode to the Brain»[163] e «Beyond the Horizon».[164]

Notas[editar | editar a fonte]

  1. ↑ CSI foi anteriormente CSICOP, o Comité para a Investigación Científica de Afirmacións do Paranormal.[140]
Referencias
  1. ↑ Algúns dos traballos de Carl Sagan (NASA ADS)(en inglés)
  2. ↑ 2,0 2,1 "StarChild: Dr. Carl Sagan". StarChild. NASA. Consultado o 8 de outubro de 2009. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Carl Sagan - Una vida en el cosmos (1ª ed.). Tres Cantos - Madrid: Ediciones Akal. ISBN 9788446041931. 
  4. ↑ "Carl Sagan". Internet Accuracy Project. Grandville, MI: Internet Accuracy Project. Consultado o 22 de agosto de 2012. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 Davidson 1999
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Spangenburg, Ray; Moser, Diane (2004). Carl Sagan: A Biography. Greenwood Publ. p. 2–5. 
  7. ↑ "Carl Sagan". FamousScientists.org. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Sagan, Carl (28-05-1978). "Growing up with Science Fiction". The New York Times (en inglés). p. SM7. ISSN 0362-4331. Consultado o 12-12-2018. 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 "American National Biography Online, Carl Sagan". 
  10. ↑ 10,0 10,1 Falque, Jean Claude. "Sagan, Carl (1934-1996)". Encyclopædia Universalis [en liña] (en francés). Consultado o 01-04-2019. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Poundstone 1999, p. 15
  12. ↑ 12,0 12,1 Poundstone 1999, p. 14
  13. ↑ http://astro.uchicago.edu/NIVEL/
  14. ↑ Sagan, Carl (1960). Physical Studies of the Planets. proquest.com (Tese) (Universidade de Chicago). p. ii. OCLC 20678107. Unha tese en catro partes presentada en cumprimento parcial dos requisitos para o título de Doutor en Filosofía no Departamento de Astronomía, Universidade de Chicago, xuño de 1960 
  15. ↑ "Graduate students receive first Sagan teaching awards". University of Chicago Chronicle 13 (6). 11 de novembro de 1993. Consultado o 30 de agosto de 2013. 
  16. ↑ Head 2006, p. xxi
  17. ↑ Spangenburg & Moser 2004, p. 28
  18. ↑ Carl Sagan no Mathematics Genealogy Project.
  19. ↑ Tatarewicz, Joseph N. (1990). Space Technology & Planetary Astronomy. Science, technology, and society. Bloomington, IN: Indiana University Press. p. 22. ISBN 978-0-253-35655-0. 
  20. ↑ Ulivi, Paolo (6 de abril de 2004). Lunar Exploration: Human Pioneers and Robotic Surveyors. Springer Science & Business Media. ISBN 978-1-85233-746-9. 
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Morrison, David (Xaneiro–Febreiro 2007). "Carl Sagan's Life and Legacy as Scientist, Teacher, and Skeptic". Skeptical Inquirer 31.1: 29–38. ISSN 0194-6730. Arquivado dende o orixinal o 11 de setembro de 2013. Consultado o 31 de agosto de 2013. 
  22. ↑ Reiffel, Leonard (4 de maio de 2000). "Sagan breached security by revealing US work on a lunar bomb project". Nature 405 (13): Correspondence. PMID 10811192. doi:10.1038/35011148. 
  23. ↑ Universidade de California en Berkeley The Berkeley Science Review, ed. (11-11-2013). "Happy (Belated) Birthday Carl!". Arquivado dende o orixinal o 03 de decembro de 2013. Consultado o 1 de decembro de 2013. 
  24. ↑ 24,0 24,1 Davidson 1999, p. 138
  25. ↑ 25,0 25,1 Davidson 1999, p. 204
  26. ↑ Sagan, Carl. Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark, Balantine Books (1996) p. 25.
  27. ↑ Davidson 1999, p. 213
  28. ↑ Sagan, Carl; Head, Tom (2006). Conversations with Carl Sagan (illustrated ed.). Univ. Press of Mississippi. p. xxi. ISBN 978-1-57806-736-7.  Extracto da páxina xxi.
  29. ↑ "Voyager, The Love Story". NASA Science Mission Directorate. 28 abril de 2011. Arquivado dende o orixinal o 31 de marzo de 2019. Consultado o 31 de marzo de 2019. 
  30. ↑ Weiss, Lauren (31 de agosto de 2016). "A Bottle in a Cosmic Ocean: Listen to the Music of The Golden Record". The New York Public Library. Arquivado dende o orixinal o 18 de setembro de 2018. Consultado o 31 de marzo de 2019. 
  31. ↑ "A conversation with Carl Sagan". Charlie Rose. 5 de xaneiro de 1995. 
  32. ↑ Head 2006, p. 14
  33. ↑ Pierrehumbert, Raymond T. (2010). Principles of Planetary Climate. Cambridge University Press. p. 202. ISBN 978-1-139-49506-6.  Extracto da páxina 202.
  34. ↑ Gran parte das investigacións de Sagan no campo das ciencias planetarias foron resumidas por William Poundstone. A biografía de Poundstone sobre Sagan inclúe unha lista de oito páxinas sobre os artigos científicos de Sagan publicados de 1957 a 1998. Pode obterse información detallada sobre o labor científico de Sagan a partir dos principais artigos de investigación. Por exemplo: Sagan, C.; Thompson, W. R.; Khare, B. N. (1992). "Titan: A Laboratory for Prebiological Organic Chemistry". Accounts of Chemical Research 25 (7): 286–292. doi:10.1021/ar00019a003. . Este artigo de investigación sobre Titán está comentado en The Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy, and Spaceflight.
  35. ↑ Pafumi, G. R. (2010). Is Our Vision of God Obsolete?: Often What We Believe is not What We Observe. Bloomington, IN: Xlibris. p. 338. ISBN 978-1-4415-9041-1. OCLC 710798384. Consultado o 30 de agosto de 2013. 
  36. ↑ Sagan, Carl (1985) [Orixinalmente publicado en 1980]. Cosmos (1ª Ballantine Books ed.). Nova York: Ballantine Books. ISBN 978-0-345-33135-9. LCCN 80005286. OCLC 12814276. 
  37. ↑ 37,0 37,1 "Sagan, Carl Edward". Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). New York: Columbia University Press. maio de 2001. Arquivado dende o orixinal o 11 de outubro de 2007. Consultado o 30 de agosto de 2013. 
  38. ↑ Sen atribuír (21-08-1963). "Sagan Synthesizes ATP In Laboratory". The Harvard Crimson. Consultado o 12-09-2015. 
  39. ↑ "Carl Sagan". Pasadena, CA: The Planetary Society. Consultado o 30 de agosto de 2013. 
  40. ↑ Benford, Gregory (1997). "A Tribute to Carl Sagan: Popular & Pilloried". Skeptic 13 (1). 
  41. ↑ Shermer, Michael (02-11-2003). "Candle in the Dark". The Works of Michael Shermer. Michael Shermer. Consultado o 10 de marzo de 2013.  Artigo publicado orixinalmente en novembro de 2003 de Scientific American.
  42. ↑ Impey, Chris (Xaneiro–febreiro 2000). "Carl Sagan, Carl Sagan: Biographies Echo an Extraordinary Life". American Scientist (Book review) 88 (1). ISSN 0003-0996. Consultado o 10 de marzo de 2013. 
  43. ↑ "Google Scholar page for Carl Sagan". 
  44. ↑ "Carl Sagan". EMuseum. Universidade Estatal de Minnesota. Arquivado dende o orixinal o 28 de maio de 2010. Consultado o 30 de agosto de 2013. 
  45. ↑ "CosmoLearning Astronomy". CosmoLearning. Arquivado dende o orixinal o 29 de maio de 2012. Consultado o 8 de outubro de 2009. 
  46. ↑ Vergano, Dan (16 de marzo de 2014). "Who Was Carl Sagan?". National Geographic Daily News. Washington, D.C.: National Geographic Society. Consultado o 13 de maio de 2014. 
  47. ↑ Time magazine Arquivado 21 de febreiro de 2012 en Wayback Machine., portada, 20 de outubro de 1980
  48. ↑ 48,0 48,1 Browne & Browne 2001, p. 704
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 "Cosmos". Academy of Television Arts & Sciences. Consultado o 4 de setembro de 2013. 
  50. ↑ Popular Science, Oct. 2005, p. 90.
  51. ↑ Golden, Frederic (20 de outubro de 1980). "The Cosmic Explainer". Time. Consultado o 30 de agosto de 2013. 
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Sagan, Carl. Ballantine Books, ed. Billions and Billions. p. p. 3-4. ISBN 0-345-37918-7. 
  53. ↑ Fred R. Shapiro e Joseph Epstein (2006). "Carl Sagan". En Yale University Press. The Yale Book of Quotations. p. 660. ISBN 9780300107982. 
  54. ↑ The Committee for Skeptical Inquiry, ed. (26 de xuño de 1994). "Carl Sagan Takes Questions: More From His 'Wonder and Skepticism' CSICOP 1994 Keynote". Arquivado dende o orixinal o 07 de febreiro de 2012. Consultado o 25 de marzo de 2010. 
  55. ↑ sagan en dictionary.reference.com (definición extraída do Jargon File)
  56. ↑ William Safire, ON LANGUAGE; Footprints on the Infobahn, New York Times, 17 de abril de 1994
  57. ↑ "Christmas Lectures 1977: The Planets : Ri Channel". Ri Channel. Londres: Royal Institution of Great Britain. Arquivado dende o orixinal o 20 de febreiro de 2012. Consultado o 7 de febreiro de 2012. 
  58. ↑ Turco, R. P.; Toon, O. B.; Ackerman, T. P.; Pollack, J. B.; Sagan, C. (12 de xaneiro de 1990). "Climate and smoke: an appraisal of nuclear winter". Science 247 (4939): 166–176. Bibcode:1990Sci...247..166T. doi:10.1126/science.11538069. Consultado o 31 de agosto de 2013.  JSTOR ligazón texto completo do artigo. Carl Sagan discutiu a súa participación nos debates políticos sobre o inverno nuclear e a súa predición de refrixeración global errónea para os lumes da guerra do Golfo no seu libro The Demon-Haunted World.
  59. ↑ 59,0 59,1 "The U.S. National Security State and Scientists'Challenge to Nuclear Weapons during the Cold War. Paul Harold Rubinson 2008" (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 24 de setembro de 2014. Consultado o 22 de marzo de 2019. 
  60. ↑ "Meet Carl Sagan". The Science Channel. Discovery Communications. Arquivado dende o orixinal o 18 de maio de 2007. Consultado o 31 de agosto de 2013. 
  61. ↑ Sagan, Carl. Conferencia gravada en Cornell en 1994, de Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space, Ballantine Books (reedición) (1997) p. 88.
  62. ↑ Sagan, Carl (5 de xaneiro de 1995). Carl Sagan, Astronomer: Author of Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space. Entrevista con Charlie Rose. Charlie Rose. PBS. Nova York. Arquivado dende o orixinal (.SWF) o 05 de xaneiro de 2012. Consultado o 23 de febreiro de 2012.  comeza no minuto 00:39:29
  63. ↑ "PAGE 1 OF 2: Burning oil wells could be disaster, Sagan says January 23, 1991". Arquivado dende o orixinal o 06 de outubro de 2014. Consultado o 23 de marzo de 2019. 
  64. ↑ Wilmington morning Star. 21 de xaneiro de 1991.
  65. ↑ Hirschmann, Kris. "The Kuwaiti Oil Fires". Facts on File. Arquivado dende o orixinal o 02 de xaneiro de 2014. Consultado o 23 de marzo de 2019. 
  66. ↑ "FIRST ISRAELI SCUD FATALITIES OIL FIRES IN KUWAIT". Nightline. yes. 1991-01-22. ABC. 
  67. ↑ Sagan 1995, p. 257.
  68. ↑ "In-situ observations of mid-latitude forest fire plumes deep in the stratosphere" (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 10 de abril de 2008. Consultado o 19 de marzo de 2019. 
  69. ↑ "EO Newsroom: New Images — Smoke Soars to Stratospheric Heights". Arquivado dende o orixinal o 02 de agosto de 2007. Consultado o 02 de agosto de 2007. 
  70. ↑ Fromm. "Smoke in the Stratosphere: What Wildfires have Taught Us About Nuclear Winter". Eos Trans. AGU 87 (52 Fall Meet. Suppl.). Bibcode:2006EOSTr..87...14Z. doi:10.1029/2006EO020009. Arquivado dende o orixinal o 24 de xaneiro de 2008. Consultado o 19 de marzo de 2019. 
  71. ↑ Head, Tom (2006). University Press of Mississippi, ed. Conversations With Carl Sagan. pp. 86–87. ISBN 1-578-06736-7. 
  72. ↑ "David Morrison—Taking a Hit: Asteroid Impacts & Evolution". Silicon Valley Astronomy Lectures. Tempada 2007–2008. 3 de outubro de 2007. 
  73. ↑ Sagan, Carl; Ostro, Steven Jeffrey (1994). "Long-Range Consequences of Interplanetary Collisions". Issues in Science and Technology X (4). 
  74. ↑ Sagan, Carl; Ostro, Steven J. (Summer 1994). "Long-Range Consequences Of Interplanetary Collisions" (PDF). Issues in Science and Technology 10 (4): 67–72. Bibcode:1994IST....10...67S. ISSN 0748-5492. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de decembro de 2013. Consultado o 23 de marzo de 2019. 
  75. ↑ Morrison, David (3 de outubro de 2007). "Taking a Hit: Asteroid Impacts & Evolution". Astronomical Society of the Pacific (Podcast). Astronomical Society of the Pacific. Arquivado dende o orixinal o 05 de xuño de 2013. Consultado o 31 de agosto de 2013. 
  76. ↑ "Chapter 18. The Marsh of Camarina – Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space". e-reading.club. 
  77. ↑ Gault, Matthew (28 de novembro de 2013). "When Earth Dreamed of Nuking the Moon". medium.com. War is Boring. Consultado o 28 de novembro de 2013. 
  78. ↑ Sagan, Carl (writer/host) (9 de novembro de 1980). "The Backbone of Night". Cosmos: A Personal Voyage. Episodio 7. PBS. 
  79. ↑ BOYCE RENSBERGER (29 de maio de 1977). The New York Times, ed. "Carl Sagan: Obliged to Explain". Consultado o 23 de marzo de 2019. 
  80. ↑ Dicke, William (21 de decembro de 1996). "Carl Sagan, an Astronomer Who Excelled at Popularizing Science, Is Dead at 62". The New York Times. Consultado o 31 de agosto de 2013. 
  81. ↑ Davidson 1999, p. 202
  82. ↑ Davidson 1999, p. 227
  83. ↑ Davidson 1999, p. 341
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 84,3 84,4 Davidson 1999, p. 203
  85. ↑ 85,0 85,1 Davidson 1999, p. 297
  86. ↑ Druyan, Ann (novembro de 2000). "A New Sense of the Sacred Carl Sagan's 'Cosmic Connection'". The Humanist 60 (6). Arquivado dende o orixinal o 03 de outubro de 2022. Consultado o 29 de agosto de 2013. 
  87. ↑ Turco, R.P., Toon, A.B., Ackerman, T.P., Pollack, J.B., Sagan, C. (TTAPS). "Climate and Smoke: An Appraisal of Nuclear Winter" (PDF) 247 (4939). Bibcode:1990Sci...247..166T. PMID 11538069. doi:10.1126/science.11538069. 
  88. ↑ "YouTube". www.youtube.com. 
  89. ↑ Spangenburg & Moser 2004, p. 106
  90. ↑ Morris, Julian (2000). Rethinking Risk and the Precautionary Principle. Butterworth-Heinemann. p. 116. ISBN 978-0-08-051623-3.  Extract of page 116.
  91. ↑ Women On War, Daniela Gioseffi.
  92. ↑ Brewster, Melanie E. (2014). Atheists in America (reprinted ed.). Columbia University Press. p. 102. ISBN 978-0-231-53700-1.  Extract of page 102.
  93. ↑ Maggio, Rosalie. How They Said it, Prentice-Hall Press (2000) p. 20
  94. ↑ "Photo of Asimov and Sagan". 
  95. ↑ "Dear Uncle Ezra". Arquivado dende o orixinal o 06 de xuño de 2013. Consultado o 2016-08-16. 
  96. ↑ Asimov, Isaac. Doubleday/Avon, ed. In Joy Still Felt: The Autobiography of Isaac Asimov, 1954-1978. ISBN 0-380-53025-2. 
  97. ↑ Giberson, Karl; Artigas, Mariano. "Una luz en la oscuridad". Oráculos de la ciencia: Científicos famosos contra Dios y la religión. Encuentro. ISBN 9788499209920. 
  98. ↑ Sagan, Carl (1984). "23 - El sermón dominical". En Editorial Grijalbo, S.A. El cerebro de Broca: Reflexiones sobre el apasionante mundo de la ciencia. p. 181. ISBN 968-419-420-X. 
  99. ↑ Sagan, Carl (1997). El mundo y sus demonios. Barcelona: Ediciones B. p. 236. 
  100. ↑ Head 2006, p. 70
  101. ↑ Schei, Kenneth A. (1996). An Atheist for Jesus. Synthesis. ISBN 978-0-926491-01-4. 
  102. ↑ Sagan, Carl; Druyan, Ann (1997). The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark. Ballantine Books ISBN 0345409469
  103. ↑ Head, Tom. "Conversations with Carl". Skeptic 13 (1).  Citada en Head, Tom. Universidade de Mississippi Press, ed. Conversations with Carl Sagan. ISBN 1578067367. 
  104. ↑ Tracy, David. "Kenosis, Sunyata, and Trinity: A Dialogue with Masao Abe." In The Emptying God: A Buddhist-Jewish-Christian Conversation, eds. John B. Cobb Jr., e Christopher Ives. Maryknoll, N.E.: Orbis, 1990, px. 52, ISBN 81-7030-490-3
  105. ↑ Sagan, Carl. "5 - El sueño de Newton". The Demon-Haunted World. ISBN 9788408020431. 
  106. ↑ Druyan, Ann (2003). Committee for Skeptical Inquiry, ed. "Ann Druyan talks about science, religion, wonder, awe ... and Carl Sagan". Skeptical Inquirer 27 (6). ISSN 0194-6730. Consultado o 3 de abril de 2012. 
  107. ↑ Carl Sagan (guionista/presentador) (14 de decembro de 1980). "Encyclopaedia Galactica". Cosmos. Escena en 01:24. PBS. 
  108. ↑ Marcello Truzzi. "On the Extraordinary: An Attempt at Clarification" (PDF). Zetetic Scholar 1 (1). 
  109. ↑ Flournoy, Théodore (1983) [Publicado orixinalmente en 1899; Geneva: Édition Atar]. Des Indes à la Planète Mars: Étude sur un cas de Somnambulisme avec Glossolalie [From India to the Planet Mars: A Study of a Case of Somnambulism with Glossolalia] (en French). Introduction by Hélène Boursinhac; translation by Daniel B. Vermilye (Reprint ed.). Geneva: Éditions Slatkine. pp. 344–345. ISBN 978-2-05-100499-2. OCLC 11558608. 
  110. ↑ Sagan, Carl (1985) [Publicado orixinalmente en 1980]. Cosmos (1ª Ballantine Books ed.). Nova York: Ballantine Books. ISBN 978-0-345-33135-9. LCCN 80005286. OCLC 12814276. p. 108
  111. ↑ Grinspoon, Lester (1977). Quick American Archives, ed. Marihuana Reconsidered (segunda ed.). ISBN 0-932-55113-0. 
  112. ↑ Sagan, Carl. Marihuana-Uses.com, ed. "Mr. X". Arquivado dende o orixinal o 23 de outubro de 2020. Consultado o 19 de marzo de 2019. 
  113. ↑ Whitehouse, David. BBC News, ed. "Carl Sagan: A Life in the Cosmos". 
  114. ↑ Davidson, Keay. "US: Billions and Billions of '60s Flashbacks". San Francisco Examiner. 
  115. ↑ Larsen, Dana. "Carl Sagan: Toking Astronomer". Cannabis Culture Magazine. Arquivado dende o orixinal o 27 de setembro de 2011. Consultado o 19 de marzo de 2019. 
  116. ↑ NORML and the NORML Foundation (ed.). "Ann Druyan – NORML". Arquivado dende o orixinal o 13 de decembro de 2007. Consultado o 19 de marzo de 2019. 
  117. ↑ The Mac Observer (ed.). "This Week in Apple History: November 14-20". 
  118. ↑ Sagan v. Apple Computer, Inc., 874 F.Supp. 1072 (USDC C.D. Cal. 1994), CV 94-2180 LGB (BRx); 1994 Ou.S. Dist. LEXIS 20154.
  119. ↑ 119,0 119,1 Westrum, Ron; Jacobs, David Michael (ed.) (2000). "Limited Access: Six Natural Scientists and the UFO Phenomenon". En University Press of Kansas. UFOs and abductions: Challenging the Borders of Knowledge. ISBN 0-700-61032-4. 
  120. ↑ Appelle, Stuart; Jacobs, David Michael (ed.) (2000). "Ufology and Academia: The UFO Phenomenon as a Scholarly Discipline". En University Press of Kansas. UFOs and abductions: Challenging the Borders of Knowledge. ISBN 0-700-61032-4. 
  121. ↑ Sagan 1997, p. 81–96, 99–104
  122. ↑ Sagan, Carl. Cambridge University Press, ed. Carl Sagan's cosmic connection: an extraterrestrial perspective (2 ed.). ISBN 0-521-78303-8. , Capítulo 25, páxina 183
  123. ↑ CNN, ed. (20 de decembro de 1996). "Carl Sagan dies at 62". Consultado o 4 de abril de 2012. 
  124. ↑ «Tumba de Carl Sagan» (en inglés). Find a Grave.
  125. ↑ "The John W. Campbell Memorial Award". Lawrence, KS: Center for the Study of Science Fiction. Arquivado dende o orixinal o 26 de novembro de 2012. Consultado o 3 de setembro de 2013. 
  126. ↑ "Chapter 4 : The Space Age Begins" (PDF). History.nasa.gov. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 26 de xuño de 2020. Consultado o 1 de marzo de 2019. 
  127. ↑ "Public Welfare Medal". Washington, D.C.: National Academy of Sciences. Arquivado dende o orixinal o 09 de agosto de 2013. Consultado o 18 de febreiro de 2011. 
  128. ↑ 1981 Hugo Awards
  129. ↑ "From the AHA archives: Carl Sagan's 1981 Humanist of the year speech". americanhumanist.org. Arquivado dende o orixinal o 26 de decembro de 2014. Consultado o 25 de decembro de 2014. 
  130. ↑ "John F. Kennedy Astronautics Award". Springfield, VA: American Astronautical Society. Consultado o 3 de setembro de 2013. 
  131. ↑ "Carl Sagan - 1975". The Joseph Priestley Award. Dickinson University. Arquivado dende o orixinal o 13 de novembro de 2017. Consultado o 1 de febreiro de 2017. 
  132. ↑ Shore, Lys Ann (1987). "Controversies in Science and Fringe Science: From Animals and SETI to Quackery and SHC". The Skeptical Inquirer 12 (1): 12–13. 
  133. ↑ UPI (ed.). "Sagan and wife receive leadership award". 
  134. ↑ "THE UCLA MEDAL RECIPIENTS, 1979 - PRESENT (ALPHABETICAL)" (PDF). Eventsprotocol.ucla.edu. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 11 de abril de 2019. Consultado o 1 de marzo de 2019. 
  135. ↑ The Planetary Society. The Planetary Society, ed. "Carl Sagan". Arquivado dende o orixinal o 01 de maio de 2007. Consultado o 19 de marzo de 2019. 
  136. ↑ Karr, Barry (1994). "Five Honored with CSICOP Awards". Skeptical Inquirer 18 (5): 461–462. 
  137. ↑ "American Philosophical Society Member History". Philadelphia, PA: American Philosophical Society. Arquivado dende o orixinal o 13 de novembro de 2013. Consultado o 3 de setembro de 2013. 
  138. ↑ "Cidadãos Estrangeiros Agraciados com Ordens Portuguesas". Página Oficial das Ordens Honoríficas Portuguesas. Consultado o 20 de marzo de 2019. 
  139. ↑ Mascarenhas, Rohan (3 de maio de 2009). "2009 New Jersey Hall of Fame inductees welcomed at NJPAC". The Star-Ledger (Newark, NJ: Advance Publications). Consultado o 3 de setembro de 2013. 
  140. ↑ "CSICOP becomes CSI after thirty years". Committee for Skeptical Inquiry. Committee for Skeptical Inquiry. 20 de novembro de 2006. Arquivado dende o orixinal o 15 de agosto de 2009. Consultado o 24 de marzo de 2019. 
  141. ↑ "The Pantheon of Skeptics". CSI. Committee for Skeptical Inquiry. Arquivado dende o orixinal o 31 de xaneiro de 2017. Consultado o 30 de abril de 2017. 
  142. ↑ "Sagan Planet Walk". Arquivado dende o orixinal o 05 de febreiro de 2013. Consultado o 05 de febreiro de 2013. 
  143. ↑ Morrison, David (2007). Man for the Cosmos: Carl Sagan's Life and Legacy as Scientist, Teacher, and Skeptic. Skeptical Inquirer Arquivado 13 de agosto de 2009 en Wayback Machine. xaneiro/febreiro, 31(1), pp. 29–38.
  144. ↑ The Council of Scientific Society Presidents (ed.). "Sagan Award for Public Understanding of Science". Arquivado dende o orixinal o 26 de xullo de 2007. Consultado o 9 de abril de 2012. 
  145. ↑ Joel's humanistic blog: Announcing the Carl Sagan memorial blog-a-thon
  146. ↑ Iigwest.com, ed. (21 de agosto de 2010). "IIG | The IIG Awards". Consultado o 9 de abril de 2012. 
  147. ↑ "Jack White's Third Man Records to release Stephen Hawking-featuring single – video". NME. 4 de novembro de 2009. Consultado o 9 de abril de 2012. 
  148. ↑ Carl Sagan – A Glorious Dawn
  149. ↑ D'Orazio, Dante (30 de novembro de 2014). "Wonderful short film imagines the day when we conquer the solar system". The Verge. Consultado o 19 de febreiro de 2016. 
  150. ↑ David, Leonard (1 de decembro de 2014). "Epic Short Film 'Wanderers' Envisions Humanity's Future in Space". Space.com. Consultado o 21 de febreiro de 2016. 
  151. ↑ "Latest News - Nightwish – The Official Website". nightwish.com. Arquivado dende o orixinal o 21 de marzo de 2019. Consultado o 19 de marzo de 2019. 
  152. ↑ "WARNER BROS. HEADS TO THE COSMOS WITH CARL SAGAN BIOPIC", Tracking Board, 17 de agosto de 2015
  153. ↑ Pineda, Oscar (21 de outubro de 2011). "El "efecto Sagan"". Guatemala Secular. Arquivado dende o orixinal o 26 de agosto de 2013. Consultado o 20 de decembro de 2017. Se isto non confirma a moita razón que tiña Einstein cando dixo que “Aqueles que teñen o privilexio de saber, teñen a obriga de actuar”, non sei que o faría. 
  154. ↑ Martinez-Conde, S.; Powell, D. e Macknik, S. (2016) «Las cuitas del científico divulgador». Investigación y Ciencia, 483 (decembro): 76-79
  155. ↑ Boswell, John D. (17 de setembro de 2009). "A Glorious Dawn". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  156. ↑ Boswell, John D. (19 de outubro de 2009). "We are all conected" (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  157. ↑ Boswell, John D. (23 de novembro de 2009). "Our place in the Cosmos". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  158. ↑ Boswell, John D. (6 de xaneiro de 2010). "The Unbroken Thread". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  159. ↑ Boswell, John D. (25 de febreiro de 2010). "The Poetry of Reality (An Anthem for Science)". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  160. ↑ Boswell, John D. (3 de xuño de 2010). "The Case of Mars". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  161. ↑ Boswell, John D. (22 de novembro de 2010). "A Wave of Reason". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  162. ↑ Boswell, John D. (20 de xaneiro de 2011). "The Big Begining". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  163. ↑ Boswell, John D. (23 de marzo de 2011). "Ode to the Brain". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 
  164. ↑ Boswell, John D. (24 de outubro de 2015). "Beyond the Horizon". Symphony of Science (en inglés - subtítulos en castelán). melodysheep. Consultado o 2 de xaneiro de 2018. 

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

Outros artigos[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Carl_Sagan&oldid=6660086»