Xermade

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Xermade (homónimos).
Modelo:Xeografía políticaXermade
Imaxe
Localización
lang=gl Editar o valor em Wikidata Mapa
 43°21′18″N 7°48′44″O / 43.3551, -7.8122Coordenadas: 43°21′18″N 7°48′44″O / 43.3551, -7.8122
EstadoEspaña
Comunidade autónomaGalicia
ProvinciaProvincia de Lugo Editar o valor em Wikidata
CapitalXermade Editar o valor em Wikidata
Poboación
Poboación1.734 (2023) Editar o valor em Wikidata (10,41 hab./km²)
Xeografía
Parte de
Superficie166,6 km² Editar o valor em Wikidata
Altitude166,6 m Editar o valor em Wikidata
Comparte fronteira con
Organización política
• Alcalde Editar o valor em WikidataTomás Rodríguez Arias Editar o valor em Wikidata
Eleccións municipais en Xermade Editar o valor em Wikidata
Identificador descritivo
Código postal27830–27839 Editar o valor em Wikidata
Fuso horario
Código INE27021 Editar o valor em Wikidata
Páxina webxermade.org Editar o valor em Wikidata
Facebook: xermade Twitter: ConcelloXermade Editar o valor em Wikidata

Xermade é un concello da provincia de Lugo, pertence á Comarca da Terra Chá. Segundo o IGE, en 2022 tiña 1.768 habitantes.

Demografía[editar | editar a fonte]

Segundo o IGE, en 2020 tiña 1 783 habitantes (875 homes e 908 mulleres).[1] O seu xentilicio (véxase no Galizionario) é «xermadés».

Xeografía[editar | editar a fonte]

Situación[editar | editar a fonte]

Limita cos concellos de Muras, Vilalba, Guitiriz na provincia de Lugo e os concellos de Monfero e As Pontes de García Rodríguez na provincia da Coruña.

O termo municipal abrangue dez entidades colectivas ou parroquias, e 232 lugares.[2]

Orografía[editar | editar a fonte]

A Serra da Carba delimita o concello polo norte, chegando aos 876 metros en Goía – Peñote. Ao oeste está a Serra da Loba, cun cumio de 706 metros no Candieiro e os 702 metros no Serrón do Lobo.

Numerosos ríos e regatos reparten a auga do concello ata o Atlántico e o Cantábrico. A través do Trimaz e o Labrada, chegan ao Ladra, que a canaliza ata o río Miño. Polo norte, o río Eume delimita Xermade e Muras.

A topografía do concello é en xeral chá. De tódolos xeitos o relevo faise máis agreste no norte e oeste do concello, onde comezan as serras da Carba (700-800 m) e da Loba (700 m). De ámbolos dous sistemas montañosos descenden arroios de cara ós ríos Labrada e Trimaz, afluentes do Ladra, que verte as súas augas no curso alto do Miño. Un pequeno treito do noroeste aporta as súas augas á conca do Eume.[3]

Comunicacións[editar | editar a fonte]

Xermade atópase a 50 quilómetros de Lugo.[4]

  • Dende a A6: Saída en Parga ou Guitiriz, en dirección a Buriz, pola LU-170.
  • Dende a A8: Saída de Vilalba, pola LU-861.
  • Dende a AG-64: Polas saídas de Cabreiros e Lousada.
  • Dende Viveiro, pola estrada LU-540

Climatoloxía[editar | editar a fonte]

O clima é oceánico con invernos chuviosos e con neve nos cumios. Os veráns son frescos.

Historia[editar | editar a fonte]

Toponimia[editar | editar a fonte]

O topónimo fai referencia ao nome do antigo posuidor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). En concreto, viría de (uilla) Ieremiati, como flexión vulgar en xenitivo do nome bíblico Ieremias, nome atestado na Galiza na época medieval. Alternativamente, tamén poder provir de *(uilla) Germinati, forma en xenitivo de Germinatus, nome de orixe latina.[5][6]

Escudo[editar | editar a fonte]

O escudo está composto por unha banda de ouro, un báculo de prata e dous besantes. O báculo de prata fai referencia á xurisdición dos mosteiros de Meira e Monfero sobre estas terras. Os dous besantes están relacionados coa abundacia de testemuñas arqueolóxicas, en particular ás referidas á cultura castrexa.[7] Todos estes elementos sitúanse sobre un campo de sinople (verde) que representa a importancia da vexetación para a vida deste concello.[8] A coroa pechada da parte superior do conxunto[9] vén a representar que é un concello creado na xurisdición real.[8]

Historia do Concello[editar | editar a fonte]

Idade Antiga[editar | editar a fonte]

Varios xacementos do Paleolítico sitúan en Xermade unha grande actividade nas primeiras épocas do poboamento de Galicia:[10] Abrigo Curaceiro (Penaparda-Burgás), O Muíño Novo (Lousada) e a Pena Grande de Férvedes.[11] Son abrigos entre rochas que serviron de morada e refuxio aos primeiros habitantes de Xermade. Ao pé do xacemento Férvedes II, na Pena Grande de Férvedes, atopouse a manifestación artística máis antiga coñecida ata hoxe en Galicia; o colgante de Férvedes, unha peza ornamental do Paleolítico superior de máis de 17 000 anos de antigüidade.[11] É un pequeno colar de pedra decorado cun trazo recto en ámbalas dúas caras.

No concello sitúanse gran candidade de medoñas; en 2018 Javier Gómez Vila e Antonio Riveira documentaron un total de 160 túmulos.[12] A máis salientable é a necrópole de Lousada, na Abelleira, que é un conxunto de medoñas na que se atoparon diversos restos, entre eles puntas de frechas.[13][14]

Os castros presentes no concello son manifestacións da cultura castrexa. Cómpre destacar os castros de Xemaré e das Testas (en Burgás), a Aira dos Mouros e O Castro (en Cabreiros), o Castro da Igrexa (en Cazás), Castrorramil (en Momán), Castrillán, Sucastro e A Graña (en Roupar) e o Monte do Castro (en Miraz).[4][15]

A asentamento romano da Graña é unha das poucas vilas romanas documentadas na Terra Chá. As escavacións sacaron a luz estruturas relacionadas co uso termal, entre elas un hipocausto de grandes dimensións (cunha cámara de máis de 17,32 m²). Este hipocausto está identificado como o máis grande de Galicia, por diante de Noville e da media galega, que se sitúa nos 10,7 metros cadrados.[16] (p.96) Segundo as investigacións de Gómez Vila, Neira González e Borrajo Santos, este asentamento debe considerarse máis como aglomerado secundario que como unha vilae romana.[16]

A estancia dos romanos corrobórase coa aparición en Cazás dunha lápida ofrendada ós lares viais, coa inscrición LARIBUS VIALIBUS PLACINIDA EX VOTO POSUIT, facendo referencia a unha posible vía que pasaba polo termo.[17]

Idade Media[editar | editar a fonte]

Por Xermade pasaba o Camiño Real da Carba. Entraba por Lousada e saía na parroquia de Roupar.[18] Esta ruta unía Mondoñedo e Ferrol e foi unha importante vía de comunicación na Idade Media.[19]

No Antigo Réxime, as parroquias de Lousada e Burgás, esta última do señorío do conde de Lemos, formaban parte da xurisdición de Vilalba; a de Roupar pertencía ó mosteiro de Meira e a de Momán, ó de Monfero; a de Xermade formaba parte do señorío dos Andrade e a de Cabreiros inseríase ma xurisdición das Pontes de García Rodríguez.[17]

Idade Contemporánea[editar | editar a fonte]

O ano 1840 é a data na que aparece por primeira vez o concello de Xermade. Nos anos vinte do século pasado a constante emigración ós países iberoamericanos propiciou a creación en Cuba de varias sociedades culturais, como a Liga Agraria de Xermade, os Fillos de Roupar e S. Mamede de Momán, que costearon as escolas de Roupar e Coto do Ameixeiro.[20]

Pascual Madoz, no seu Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, detalla a súa orografía, poboación e organización administrativa en 1847.[21]

Patrimonio[editar | editar a fonte]

Patrimonio relixioso[editar | editar a fonte]

  • Igrexa Parroquial de San Xulián. Construída no s. XVIII e reformada no século XX. De planta rectangular; conta cunha espadana de dous corpos e tres vans. A fachada principal ten un arco semicircular e sobre el unha fiestra co mesmo tipo de arco. O presbiterio ten un retablo da segunda metade do s. XVIII de estilo barroco[22] en tons vermellos e azuis e molduras douradas. No retablo aparecen as imaxes da Virxe do Carme (s. XVIII); San Xulián (titular) e a Dolorosa; a Inmaculada, San Roque e Santa Ana.[23]
  • Capela da Divina Pastora. Pequeno santuario reconstruído a finais de século. Consta dunha nave cuberta a dúas augas e sancristía. Ten un pequeno pórtico a tres augas sobre catro pilastras de cantaría.[23]
  • Igrexa Parroquial de San Bartolomeu. Foi reformada a comezos do séxulo XXI, mais data do s. XVIII. Detrás ten unha nave, capela maior cuberta cun sinxelo artesoado e sancristía. Na pedra da fachada principal está grabada a imaxe do Redentor. O retablo é de estilo neoclásico (s. XVIII).[24]
  • Capela de Santo Antón, dunha nave. Na entrada da sancristía figura o ano 1.751.[24]
  • Igrexa Parroquial de San Pedro de Miraz.[25][26]
  • Igrexa Parroquial de San Pedro Fiz de Roupar, dos séculos (XVI-XVIII)[27][28]
  • Ermida de Buscalte[26]
  • Capela da Hermida[26]
  • Capela da Torre de Roupar. Capela privada de casa señorial provista de torre de cantaría.[26]
  • Igrexa parroquial de Santa Mariña de Cabreirós. Restos da antiga igrexa rehabilitados en 2006 en forma de praza.[29][30]
  • Capela do Reguengo ou Capela de San Xosé.[29]
  • Capela do Camiño. Na súa porta aparece esta inscrición: “ESTA CAPILLA LA HIZO DN./ FRANCO PEZ I PEÑA, PRO./ AÑO DE 1.790”.[31]
  • Capela das Castiñeiras[31]

Cruceiros No conxunto do concello localízanse 62 cruceiros e 34 cruces. Das cruces, a máis antiga é de Orxás (Lousada) (1823).[32] Cinco cruceiros conservan restos de policromía.[33]

Destacan os cruceiros:[34]

  • do Xastre (Burgás)
  • de Leboré (Cabreiros)
  • do rego (Cabreiros)
  • do Castellano (Candamil)
  • do aruxo (Cazas)
  • de Vilachá (Lousada)
  • da igrexa de Burgás
  • do adro da igrexa de Cabreiros
  • da Casavella (Cazas)
  • do adro da igrexa de Miraz
  • de Ferreirías (Piñeiro)
  • do campo (Roupar)
  • do adro da Igrexa de Xermade
  • do barro (Burgás)
  • de Casavella (Cazás)
  • da panda (Piñeiro)
  • da Xunqueira (Piñeiro)
  • do campo (Roupar)
  • da criba (Roupar)
  • Cristo enxoito (Xermade)

Patrimonio natural[editar | editar a fonte]

  • Río Eume: delimita Xermade polo noroeste, dando nome ao Parque natural das Fragas do Eume. Este espazo está cuberto en gran parte por fragas de carballo e castiñeiro con alta diversidade de especies forestais e fauna. Abrangue unha zona de Xermade limitando coa provincia da Coruña.
  • Complexo Húmido Parga - Ladra - Támoga. Formado por unha extensa rede fluvial con lagoas, árbores de ribeira (ameneiros, salgueiros, freixos, carballos e acivros centenarios) e zonas húmidas asociadas a pasteiros, áreas agrícolas. Acolle un importante número de aves acuáticas e mamíferos.[35]
  • LIC Serra do Xistral. Inclúe no seu espazo de Rede Natura a Serra da Carba, sistema montañoso que se estende polo norte do concello.[36] De grande importancia ecolóxica pola presenza de especies endémicas típicas destas zonas e diversos tipos de uces. Na parte alta dos vales predomina o bosque caducifolio. Fauna variada pola diversidade de hábitats.
  • Os Lagos de Lousada. É un espazo privado de interese natural (EPIN), unha figura de protección pensada para áreas en mans de particulares nas que existen formacións naturais, especies ou hábitats de flora e fauna silvestres.[37]

Patrimonio civil[editar | editar a fonte]

Entre os elementos que conforman o patrimonio civil de Xermade están os muíños, como o de Burgás[38] e os batáns, dos que se conservan restos en Lousada.

Lista de muíños xeolocalizados[39]
Número Parroquia Número Parroquia
16 Lousada 3 Miraz
10 Cabreiros 11 Xermade
10 Roupar 6 Cazas
4 Candamil 12 Momán
10 Burgás 11 Piñeiro
Total 93

Outras construcións singulares de arquitectura civil son:

  • A Neveira de Lousada[19]
  • O cárcere de Roupar
  • A ponte de Isabel II sobre o río Trimaz, en Cabreiros. Foi reformado en 2018.[40]
  • Escola Habanera de Roupar.[41] A Sociedad de Instrucción, Beneficencia y Recreo de Hijos de Roupar impulsou a creación dunha escola en Roupar, construíndo o edificio no ano 1921.[42][43][44] Actualmente está destinado a centro sociocultural da parroquia de Roupar de Arriba.[45]

Xermade na cultura popular[editar | editar a fonte]

"Rabeache pola peneira/ rabeache por peneirar/ e rabeache por te casar/ na parroquia de Roupar"[46]

"Aún recuerdan los más viejos/ de Pepa la Loba andanzas/ por Germade y por Cospeito/ por Muras y Santaballa./ Cometió robos y crímenes/ vivió en el monte escondida/ hasta que un día quedó / su banda disminuida./ Pepa vivió con un hombre/ que por marido trataba/ en una casa en Roupar/ que está cerca de Villalba./ Allí moriría un día/ en la abejera instalada/ viuda y cuidando a un hijo/ y no se supo más nada"[46]

Galería de imaxes[editar | editar a fonte]

Artigo principal: Galería de imaxes de Xermade.

Lugares de Xermade[editar | editar a fonte]

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Xermade véxase: Lugares de Xermade.

Parroquias[editar | editar a fonte]

Galicia | Provincia de Lugo | Parroquias de Xermade

Burgás (Santa Baia) | Cabreiros (Santa Mariña) | Candamil (San Miguel) | Cazás (San Xulián) | Lousada (Santo André) | Miraz (San Pedro) | Momán (San Mamede) | Piñeiro (San Martiño) | Roupar (San Pedro Fiz) | Xermade (Santa María)


Notas[editar | editar a fonte]

  1. ↑ "IGE - Principais resultados". www.ige.eu. Arquivado dende o orixinal o 08/05/2021. Consultado o 16/10/2021. 
  2. ↑ "Nomenclátor de Galicia. Busca guiada". Nomenclátor de Galicia. Consultado o 16 de outubro de 2021. 
  3. ↑ Vázquez Cernadas, María del Carmen (1993). Xermade, en Galicia pueblo a pueblo. La Voz de Galicia. pp. 1574–1575. 
  4. ↑ 4,0 4,1 "Concello". Concello de Xermade. Consultado o 08/09/2020. 
  5. ↑ González, Xosé (01/01/2014). "Toponimia do Concello de Xermade". Consultado o 24/08/2020. 
  6. ↑ Cabeza Quiles, Fernando (2008). Toponimia de Galicia. Ed. Galaxia. p. 402. ISBN 978-84-9865-092-1. 
  7. ↑ Corbelle, Sabela. "Escudos que reflejan la historia y la naturaleza de cada municipio". El Progreso. Consultado o 24/08/2020. 
  8. ↑ 8,0 8,1 "Orixe do Escudo do Concello". Concello de Xermade. Consultado o 24/08/2020. 
  9. ↑ CONSELLERÍA DE XUSTIZA, INTERIOR E RELACIÓNS LABORAIS (20 de decembro de 1995). "DECRETO 327/1995, do 7 de decembro, polo que se aproba o escudo heráldico do Concello de Xermade.". Diario Oficial de Galicia (242): 9.520. 
  10. ↑ Vázquez Varela, J.M (1995). "La historia humana en el Cuaternario de Galicia". Caderno Lab.Xeolóxico de Laxe XX: 181–194. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Moure, Xabier. "O NOSO PATRIMONIO: XACEMENTOS PALEOLÍTICOS DE GALICIA". O NOSO PATRIMONIO. Consultado o 16/10/2021. 
  12. ↑ Pérez, Cristina (09/06/2018). "Os investigadores Gómez Vila e Antonio Riveira radiografan os xermadeses de antano". El Progreso. Consultado o 08/09/2020. 
  13. ↑ Vázquez Varela, J.M; Gaberias Vérez, X. (1994). Nuevos datos y perspectivas sobre el megalitismo del Noroeste de la Península Ibérica: los materiales del túmulo 5 de la necrópolis de Lousada, Xermade. Boletín do Museo Provincial de Lugo. pp. 65–74. 
  14. ↑ "CONCELLO – Concello de Xermade". Consultado o 16/10/2021. 
  15. ↑ "Concello de Xermade". Consultado o 24/08/2020. 
  16. ↑ 16,0 16,1 Gómez Vila, Javier; Neira González, María del Mar; Borrajo Santos, Rubén (2017). Xermade na Historia. Servicio de Publicacións da Deputación de Lugo. pp. 11–130. 
  17. ↑ 17,0 17,1 Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada. T. XLIV. Ed. El Progreso. 2005. p. 176. ISBN 84-87804-23-3. 
  18. ↑ Concello de Xermade (ed.). "Camiño real da Carba Mondoñedo-Ferrol treito Xermade". sitio web do Concello de Xermade. Consultado o 16/10/2021. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Seijas Álvarez, Yesmina; Paleo Mosquera, Sofía (2017). "A neveira de Lousada no camiño Mondoñedo-Ferrol(pasado, presente e futuro)". Premio Xermade na Historia. Servizo de publicacións da Deputación de Lugo. p. 165. ISBN 978-84-8192-544-9. 
  20. ↑ Blanco Parada, José Manuel; Arribas Arias, Fernando; Saavedra Pérez, Mario (2006). "Xermade". Caderno de Estudios Chairegos (Nº3): 73–115. 
  21. ↑ Madoz, Pascual (1847). Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Tomo 8 [FABA ó HABA-GUADALAJARA] (en castelán). p. 352. 
  22. ↑ Moure, Xabier (16/11/2013). "Igrexa Parroquial de Cazás". Patrimonio Galego. Consultado o 24/08/2020. 
  23. ↑ 23,0 23,1 "CAZÁS (San Xulián) – Concello de Xermade". Consultado o 16/10/2021. 
  24. ↑ 24,0 24,1 "MOMÁN (San Mamede)". Concello de Xermade. Consultado o 16/10/2021. 
  25. ↑ "A PARROQUIA DE MIRAZ CELEBROU O SEU PATRÓN, SAN PEDRO". Amigus. 05/07/2010. Arquivado dende o orixinal o 14/02/2021. Consultado o 08/0/09/2020. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 "MIRAZ (San Pedro) –". Concello de Xermade. Consultado o 16/10/2021. 
  27. ↑ "Igrexa de San Pedro Fiz de Roupar". Patrimonio Galego. 16/04/2020. Consultado o 24/08/2020. 
  28. ↑ "ROUPAR (San Pedro Fiz)". Concello de Xermade. Consultado o 16 de outubro de 2020. 
  29. ↑ 29,0 29,1 "CABREIROS (Santa Mariña)". Concello de Xermade. Consultado o 16/10/2021. 
  30. ↑ "Restos de la Iglesia parroquial de Sta. Mª de Cabreiros". Galicia Máxica. Consultado o 24/08/2020. 
  31. ↑ 31,0 31,1 "XERMADE (Santa María)". Concello de Xermade. Consultado o 16/10/2021. 
  32. ↑ Arribas Arias, F.; Blanco Prado, J. M. (2020). ": Os cruceiros da Terra Chá. Algunhas tipoloxías dos cruceiros, cristos e cruces de Xermade (Lugo)". Galicia encantada (16): 4–5. ISSN 1887-2859. 
  33. ↑ Arribas Arias, F.; Blanco Prado, J. M. (2020). ": Os cruceiros da Terra Chá. Algunhas tipoloxías dos cruceiros, cristos e cruces de Xermade (Lugo)". Galicia encantada (16): 28–29. ISSN 1887-2859. 
  34. ↑ Arribas Arias, F.; Blanco Prado, J. M. (2020). ": Os cruceiros da Terra Chá. Algunhas tipoloxías dos cruceiros, cristos e cruces de Xermade (Lugo)". Galicia encantada (16). ISSN 1887-2859. 
  35. ↑ "Parga - Ladra - Támoga". Espacios naturales de Galicia. Consultado o 24/08/2020. 
  36. ↑ "Deputación de Lugo". Terras do Miño. Arquivado dende o orixinal o 10 de agosto de 2020. Consultado o 080/09/2020. 
  37. ↑ "Os Lagos de Lousada, en Xermade distinguidos como espacio privado de interés natural". Galicia Press. Consultado o 08/09/2020. 
  38. ↑ Bas López, Begoña (1991). Muíños de marés e de vento en Galicia. Fundación Pedro Barrié de la Maza. p. 439. ISBN 84-87819-13-3. 
  39. ↑ "Relación dos muíños por parroquias no concellode Xermade" Anexo en Cendrón Díaz, Ramón M. (2017). "ESCOLMA DO PATRIMONIO CULTURAL DA AUGA NO CONCELLODE XERMADE: batán, muíños e fábrica da luz". PREMIO XERMADE NA HISTORIA. Servizo de Publicacións da Deputación de Lugo. pp. 281–346. 
  40. ↑ Arias, Cristina (07/09/2018). "El Concello de Xermade señaliza y mejora la ruta de senderismo del Trimaz". El Progreso. Consultado o 24/08/2020. 
  41. ↑ "Escola Habanera de Roupar". www.cultura.gal. Consultado o 16/10/2021. 
  42. ↑ "Roupar (Lugo) Edificio que la entusiasta Sociedad de Instrucción "Hijos de Roupar", creada en Cuba, construye en el país natal". Vida gallega : ilustración regional (182). 25 de outubro de 1921. p. 17. 
  43. ↑ "Los gallegos en Cuba". Vida gallega : ilustración regional (162). 5 de xaneiro de 1921. p. 19. 
  44. ↑ Luces de Alén Mar : as escolas de Americanos en Galicia: no centenario fundacional das sociedades galegas de instrucción radicadas en América e das súas realizacións académicas nas localidades de procedencia (2ª ed.rev.aum ed.). [Santiago de Compostela]: Consello da Cultura Galega. D.L. 2013. p. 92. ISBN 978-84-92923-43-4. OCLC 1123830627. 
  45. ↑ "ESCOLA HABANERA DE ROUPAR – Concello de Xermade". Consultado o 16/10/2021. 
  46. ↑ 46,0 46,1 Roca, María. "Tras os pasos de santos, bandoleiros e viaxeiros". El Progreso. Consultado o 24/08/2020. 

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Xermade&oldid=6631852»